Сусьветная слава да Яго Боскай Міласьці А. Ч. Бхакціведанты Свамі, які пазьней быў вядомы як Шрыла Прабхупада, прыйдзе пасьля ягонага прыезду ў Амэрыку ў 1965 годзе. Да ад’езду зь Індыі ён напісаў тры кнігі, а за наступныя дванаццаць гадоў напіша іх больш за шэсьцьдзесят. Да таго, як пакінуць Індыю, ён даў пасьвячэньне толькі аднаму вучню, а пасьля ад’езду за дванаццаць гадоў духоўнае пасьвячэньне атрымалі больш чым чатыры тысячы вучняў. Да ягонага ад’езду мала хто верыў, што ў яго атрымаецца ажыцьцявіць сваю мару пра сусьветнае супольніцтва адданых Крышны, але на працягу наступнага дзесяцігодзьдзя ён створыць Міжнароднае супольніцтва сьвядомасьці Крышны, будзе кіраваць ягонай дзейнасьцю і адкрые звыш ста храмаў па ўсім сьвеце. Да адплыцьця ў Амэрыку Шрыла Прабхупада ніколі не пакідаў Індыю, але за наступныя дванаццаць гадоў ён некалькі разоў аб’едзе сьвет з пропаведзьдзю сьвядомасьці Крышны.

Хоць можа здацца, што ўсё, чаго дасягнуў Прабхупада, прыйшло да яго за апошнія, азнаменаваныя вялікімі духоўнымі зьдзяйсьненьнямі, гады жыцьця, першыя шэсьцьдзесят дзевяць гадоў ягонага жыцьця былі прысьвечаны падрыхтоўцы да гэтых зьдзяйсьненьняў. І хоць для амэрыканцаў зьяўленьне Прабхупады і ягонага вучэньня было поўнай нечаканасьцю – «Ён здаваўся джынам, які выскачыў зь лямпы Алядзіна», – на самой справе Прабхупада быў прадстаўніком шматвяковай культурнай традыцыі.

Шрыла Прабхупада нарадзіўся 1 верасьня 1896 года ў Калькуце і быў названы Абхаем Чаранам Дэ. Ягонага бацьку, гандляра тканінамі, звалі Гоўр Махан Дэ, а маці – Раджані. Згодна з бэнгальскай традыцыяй бацькі запрасілі ў дом астроляга, каб той склаў гараскоп дзіцяці, і вельмі ўзрадаваліся, пачуўшы добрыя прадказаньні. Сярод іншага астроляг прадказаў, што, калі Абхаю споўніцца семдзесят гадоў, ён перасячэ акіян, стане вялікім рэлігійным прапаведнікам і адкрые сто восем храмаў.

Абхай жыў у доме нумар 151 на Харысан-Роўд, у індыйскім квартале паўночнай часткі Калькуты. Бацька Абхая Гоўр Махан Дэ належаў да арыстакратычнай купецкай касты суварна-ванік. Ён быў у сваяцтве з багатай сям’ёй Малікаў, якія на працягу некалькіх стагодзьдзяў гандлявалі з ангельцамі золатам і сольлю. Некалі Малікі таксама належалі да сямейства Дэ, якое вяло свой радавод ад старажытнага мудраца Гаўтамы, але ў эпоху кіраваньня Маголаў, яшчэ да таго як Індыя стала брытанскай калёніяй, адзін мусульманскі кіраўнік надзяліў багатую і ўплывовую галіну сямейства Дэ тытулам Малік («спадар»). Затым, яшчэ празь некалькі пакаленьняў, дачка аднаго з Дэ выйшла замуж за юнака зь сям’і Малікаў, і з таго часу абедзьве сям’і падтрымлівалі паміж сабой цесныя сувязі.

Лаканатху Маліку належаў цэлы квартал паабапал Харысан-Роўд. Гоўр Махан са сваёй сям’ёй займаў некалькі пакояў у трохпавярховым доме, які таксама быў уласнасьцю Малікаў. Насупраць дома сям’і Дэ знаходзіўся храм Радхі-Говінды, дзе на працягу паўтара стагодзьдзя Малікі пакланяліся Боствам Радхі-Говінды. Частка прыбытку, што давалі іхныя крамы, прызначалася для Бостваў і жрацоў, якія зьдзяйсьнялі богаслужэньне. Кожную раніцу перад сьняданкам чальцы сям’і Малікаў ішлі ў храм, каб убачыць Боствы Радхі-Говінды. На вялікім падносе яны прыносілі вараны рыс, качаўры і гародніну, прапаноўвалі ўсё гэта Боствам і раздавалі прасад навакольным жыхарам, якія раніцай зьбіраліся ў храме. Сярод заўсёдных наведвальнікаў храма быў і Абхай Чаран, які прыходзіў сюды з маці, бацькам ці слугой.

Гоўр Махан быў чыстым вайшнавам і выхоўваў сына так, каб той рос у сьвядомасьці Крышны. Паколькі бацькі Гоўр Махана таксама былі вайшнавамі, ён ніколі ў жыцьці не дакранаўся да мяса, рыбы, яйкаў, ня піў гарбаты і кавы. Гэта быў чалавек са сьветлай скурай, які адрозьніваўся спакойным, стрыманым характарам. Вечарамі, перад тым як зачыніць сваю мануфактурную краму, ён ставіў на падлогу пасярод пакоя міску з рысам – для пацукоў, каб, прагаладаўшыся, яны не пагрызьлі ягоныя тканіны. Вярнуўшыся дадому, ён чытаў «Чайтанья-чарытамрыту» і «Шрымад-Бхагаватам» (асноўныя сьвятыя пісаньні бэнгальскіх вайшнаваў), паўтараў мантру на пацерках і пакланяўся мурці Госпада Крышны. Мяккі і добры па прыродзе, ён ніколі не караў Абхая. Нават калі часам яму трэба было прыструніць сына, ён, перш чым зрабіць гэта, прыносіў яму свае прабачэньні: «Ты – мой сын, і таму я павінен цябе пакараць. Гэта мой абавязак. Нават бацьку Чайтаньі Махапрабху даводзілася караць свайго сына, так што не абражайся».

У памяці Прабхупады назаўжды засталася выява таго, як бацька пакланяўся Госпаду Крышне. Ён часта ўспамінаў, як, вяртаючыся позна ўвечары з крамы, бацька садзіўся перад хатнім алтаром і з глыбокай павагай праводзіў службу Госпаду Крышне. «Калі бацька пачынаў араці, – успамінаў Прабхупада, – мы ўжо спалі. «Дзінь-дзінь-дзінь», – зьвінеў званочак, і, прачнуўшыся, мы бачылі, як бацька схіляецца перад Крышнам».

Гоўр Махан хацеў, каб ягоны сын вырас вайшнавам: ён марыў, каб Абхай стаў слугой Радхі і Крышны, прапаведаваў «Бхагаватам» і навучыўся традыцыйнаму вайшнаўскаму мастацтву ігры на мрыдангу. Ён часта прымаў у сябе садху і кожны раз прасіў іх: «Багаславіце, калі ласка, майго сына, каб Шрымаці Радхарані паслала яму Свае багаславеньні». Калі маці Абхая аднойчы сказала, што хоча бачыць сына адвакатам (а значыць, яму трэба будзе ехаць вучыцца ў Лёндан), адзін зь дзядзькаў хлопчыка вырашыў, што гэта нядрэнная ідэя. Але Гоўр Махан і чуць пра гэта не хацеў – бо, калі Абхай паедзе ў Англію, ён павінен будзе пераняць адзеньне і манэры ангельцаў. «Там ён навучыцца піць віно і цягацца за жанчынамі, – пярэчыў Гоўр Махан, – а ягоныя грошы мне не патрэбныя».

Сваю задуму Гоўр Махан пачаў зьдзяйсьняць, калі Абхай быў яшчэ зусім маленькім дзіцём. Ён запрасіў прафэсійнага настаўніка ігры на мрыдангу, каб той навучыў Абхая клясычным рытмам кіртана. Раджані паставілася да гэтай задумы скептычна: «Навошта такое маленькае дзіця вучыць іграць на мрыдангу? Якая ад гэтага карысьць?» Але Гоўр Махан марыў пра тое, што ягоны сын будзе расьці, выконваючы бхаджаны, іграючы на мрыдангу і прапаведваючы «Шрымад-Бхагаватам».

Калі Абхай нарадзіўся, ягонай маці, Раджані, было трыццаць гадоў. Як і ейны муж, яна паходзіла зь сям’і Гаўдыя-вайшнаваў. Скура ў яе была цямней, чым у мужа, і, у адрозьненьне ад спакойнага і стрыманага Гоўра Махана, яна мела гарачы, запальчывы нораў. Абхай бачыў, што маці з бацькам жывуць у міры і згодзе, іхную хату ніколі не скалыналі буйныя сямейныя скандалы і не падточвала ўтоеная незадаволенасьць бацькоў адно адным. Раджані была цнатлівай і пабожнай жанчынай – ідэальнай жонкай у традыцыйным ведычным сэнсе, якая прысьвяціла сябе клопатам пра мужа і дзяцей. Абхай бачыў наіўныя і кранальныя стараньні маці засьцерагчы яго ад небясьпекі сваімі абяцаньнямі і малітвамі.

Для Раджані, як і для Гоўра Махана, Абхай быў любым дзіцем. Але калі ў бацькі любоў выяўлялася ў мяккасьці да сына і імкненьні забясьпечыць ягоныя посьпехі ў духоўным жыцьці, то ў маці яна выяўлялася ў спробах ахаваць яго ад хваробаў, небясьпекі і сьмерці. Калі Абхай нарадзіўся, яна дала абяцаньне есьці толькі левай рукой, да таго часу, пакуль сын не заўважыць гэта і не спытае, чаму яна есьць ня той рукой. І калі аднойчы маленькі Абхай нарэшце спытаў пра гэта, яна тут жа памяняла руку. Для яе гэта было яшчэ адным залогам таго, што зь ім нічога ня здарыцца; яна верыла, што ейнае абяцаньне будзе абараняць дзіця ад небясьпекі, па меншай меры да таго часу, пакуль ён не спытае яе пра зарок. Маці часта брала сына на бераг Гангі і сама купала яго ў рацэ. Калі аднойчы Абхай захварэў на дызэнтэрыю, яна вылечыла яго гарачымі пуры і смажанымі баклажанамі з сольлю. Часам, захварэўшы, Абхай наадрэз адмаўляўся ад лекаў; у такія дні ён станавіўся асабліва ўпартым, але ягоная ўпартасьць натыкалася на непахісную рашучасьць маці, якая сілком улівала лекі яму ў рот. Калі Абхай адмаўляўся хадзіць у школу, бацька глядзеў на гэта скрозь пальцы, маці ж была непахісная і нават наняла чалавека, які павінен быў вадзіць яго на заняткі.

Пераважная большасьць людзей, якія жывуць у Паўночнай Індыі, лічаць Крышну найвышэйшай праявай Бога. Па сутнасьці, такое ўяўленьне пра Крышну адпавядае таму, што сьцьвярджаюць сьвятыя ведычныя пісаньні, асабліва «Бхагавад-гіта» – самы папулярны і шырока вядомы з усіх ведычных твораў. Таму натуральна, што з самага нараджэньня Абхай рос у атмасфэры, насычанай сьвядомасьцю Крышны. Да таго ж ягоны бацька быў глыбока рэлігійным чалавекам. Пазьней Прабхупада гаварыў пра яго як пра «чыстага адданага Госпада Крышны». Яшчэ да таго, як сын навучыўся хадзіць, Гоўр Махан стаў браць яго з сабой у храм Радхі і Крышны – Радха-Говінда-мандзір, які знаходзіўся непадалёк. Пазьней Прабхупада ўспамінаў як яны з бацькам «гадзінамі стаялі ля ўвахода ў храм і маліліся мурці Радхі-Говінды. Боствы зь іхнымі міндалепадобнымі вачамі былі незвычайна прыгожымі».

Абхай вельмі любіў штогадовае сьвята Ратха-ятра, прысьвечанае Госпаду Джаганнатху. Самую вялікую Ратха-ятру ў Калькуце праводзіў Радха-Говінда-мандзір. На тры калясьніцы ставілі Боствы Джаганнатхі (Крышны), Баларамы і Субхадры. Ад храма Радхі-Говінды калясьніцы кацілі па Харысан-Роўд і, прайшоўшы невялікую адлегласьць, вярталіся назад. У гэты дзень сьвятары храма раздавалі людзям, якія сабраліся на сьвята, вялізную колькасьць прасада Госпада Джаганнатхі.

Ратха-ятру праводзяць ва ўсіх гарадах Індыі, але галоўная Ратха-ятра, на якую штогод зьязджаюцца мільёны паломнікаў, праходзіць у Джаганнатха-Пуры, горадзе, які знаходзіцца ў пяцістах кілямэтрах на поўдзень ад Калькуты. На працягу многіх стагодзьдзяў у гэты дзень у Пуры натоўпы народа, якія ўдзельнічаюць у сьвяточнай працэсіі, у азнаменаваньне адной зь вечных гульняў Госпада Крышны вязуць тры драўляныя калясьніцы вышынёй каля пятнаццаці мэтраў па дарозе даўжынёй тры кілямэтры. Абхай чуў аповеды пра тое, як чатырыста гадоў таму на Ратха-ятры ў Пуры Сам Госпад Чайтанья разам са Сваімі спадарожнікамі танчыў і сьпяваў у экстазе мантру Харэ Крышна. Часам Абхай заглядваў у чыгуначны расклад або пытаўся, колькі каштуе білет да Пуры, і марыў пра тое, як ён назапасіць грошы і ў адзін цудоўны дзень паедзе туды.

Абхай хацеў зладзіць уласную Ратха-ятру. Для гэтага яму патрэбна была калясьніца, і ён, натуральна, зьвярнуўся па дапамогу да бацькі. Гоўр Махан купіў яму патрыманую цацачную ратху (калясьніцу) вышынёй каля мэтра. Удвух яны зрабілі калёны і ўсталявалі на іх балдахін, імкнучыся, каб ён як мага больш быў падобны на тыя балдахіны, якія ўпрыгожваюць вялікія калясьніцы ў Пуры. Абхай прыцягнуў да гэтага занятку сяброў, у першую чаргу сваю сястру Бхаватарыні, і сам адразу ж стаў іхным лідэрам. Паддаўшыся на ягоныя ўгаворы, гаспадыні з суседніх дамоў, прыемна зьдзіўленыя, пагадзіліся прыгатаваць адпаведныя падзеі стравы, каб на сваёй Ратха-ятры Абхай таксама мог раздаваць прасад.

Як і сьвята ў Пуры, Ратха-ятра Абхая працягвалася восем дзён запар. На сьвята сабралася ўся сям’я, суседзкія дзеці везьлі вазок, удзельнікі сьвяточнай працэсіі сьпявалі, білі ў барабаны і гралі на караталах.

Калі Абхаю было каля шасьці гадоў, ён папрасіў бацьку, каб той даў яму мурці, якому ён мог бы пакланяцца самастойна. З раньняга дзяцінства ён бачыў, як бацька праводзіў дома пуджу, увесь час назіраў богаслужэньні ў храме Радхі-Говінды і думаў: «Калі ж і я змагу пакланяцца Крышне?» Гоўр Махан купіў пару маленькіх Бостваў Радхі-Крышны і падарыў іх сыну. З таго часу, што б ні еў маленькі Абхай, ён спачатку прапаноўваў гэта Радхарані і Крышну. Пераймаючы бацьку і сьвятару з храма Радхі-Говінды, ён прапаноўваў сваім Боствам алейную лямпадку і ўкладваў Іх на ноч спаць.

Калі ў канцы шасьцідзесятых гадоў Шрыла Прабхупада пачаў праводзіць вялікія сьвяты Ратха-ятры ў гарадах ЗША і ўсталёўваць Боствы Радхі-Крышны ў храмах ІСККОН, ён казаў, што ўсяму гэтаму ён навучыўся ад свайго бацькі. Адзіным, але вельмі важным аспэктам сьвядомасьці Крышны, пра які ён даведаўся не ад бацькі, была неабходнасьць выданьня і распаўсюджваньня трансцэндэнтнай літаратуры. Гэтаму ён навучыўся ў свайго духоўнага настаўніка, якога сустрэў пазьней, у маладосьці.

Калі Абхай вучыўся ў каледжы, бацька зладзіў ягоную жаніцьбу з Радхарані Датта, дачкой гандляра, зь якім ён вёў справы. На працягу некалькіх гадоў пасьля жаніцьбы Абхай па-ранейшаму працягваў жыць са сваёй сям’ёй, а яна са сваёй, таму адказнасьць за ўтрыманьне сям’і лягла на яго не адразу. Спачатку трэба было скончыць каледж.

Аднак на чацьвёртым курсе Абхай пачаў сумнявацца, ці варта яму ўвогуле атрымліваць дыплём. У гэты ж час ён стаў сымпатызаваць нацыянальнаму руху, які выступаў за нацыянальныя школы і самакіраваньне.

На старэйшым курсе вучыўся гарачы патрыёт Субхас Чандра Бозэ, якому пазьней было наканавана ўзначаліць Індыйскае нацыянальнае войска, сфармаванае для таго, каб пакончыць з брытанскім валадарствам у Індыі. Абхай уважліва слухаў гарачыя прамовы Бозэ, які заклікаў студэнтаў падтрымаць рух за незалежнасьць Індыі. Яму імпанавала вера Бозэ ў духоўны пачатак, ягоны энтузіязм і непахісная рашучасьць. Абхая не цікавіла палітычная дзейнасьць, але яму былі блізкія ідэалы руху за незалежнасьць. Ідэі незалежнасьці, свараджа, насіліся ў паветры, і, хоць абвяшчаць іх адкрыта адважваліся нямногія, гэтыя ідэі знаходзілі водгук у сэрцах амаль усіх студэнтаў, у тым ліку і Абхая.

Асабліва цікавіў яго Мохандас Гандзі. Гандзі заўсёды насіў з сабой «Бхагавад-гіту» і казаў, што ставіць яе вышэй за ўсе астатнія кнігі. Ён адмовіўся ад усіх дрэнных звычак, не ўжываў алькаголю і іншых ачмуральных сродкаў, ня еў мяса, устрымліваўся ад недазволеных палавых адносінаў. Ён жыў проста, як садху, і ў той жа час рабіў уражаньне натуры больш цэльнай, чым тыя бадзяжныя садху, якіх Абхаю часта даводзілася бачыць у хаце свайго бацькі. Абхай чытаў прамовы Гандзі і сачыў за ягонай дзейнасьцю. Яму хацелася верыць, што Гандзі – гэта менавіта той чалавек, які здолее злучыць духоўнасьць з практычнай дзейнасьцю.

Гандзі заклікаў індыйскіх студэнтаў кінуць вучобу. Ангельскія школы і каледжы, казаў ён, прывіваюць тым, хто ў іх вучыцца, рабскую псыхалёгію і робяць іх марыянэткамі ў руках ангельцаў. Тым ня менш дыплём каледжа быў асновай пасьпяховай кар’еры. Абхай усё старанна ўзважыў і, здаўшы ў 1920 годзе экзамэн за чацьвёрты курс каледжа, адмовіўся ад дыплёма. Так ён выказаў свой пратэст і адказаў на заклік Гандзі.

Пасьля кровапраліцьця ў Джаліянвала-Багху, калі ангельскія салдаты расстралялі сотні бяззбройных індыйцаў, удзельнікаў мірнага мітынгу, Гандзі заклікаў індыйцаў да ўсеагульнага грамадзянскага непадпарадкаваньня і байкоту ўсяго брытанскага. Адмовіўшыся ад дыплёма, Абхай імкнуўся стаць бліжэй да руху Гандзі за незалежнасьць Індыі. Бацька Абхая вельмі засмуціўся, даведаўшыся пра здарэньне, але перашкаджаць сыну ня стаў. Будучыня Абхая хвалявала яго больш, чым вынік палітычнай барацьбы ў Індыі, таму з дапамогай уплывовага сябра сям’і, доктара Карціка Чандры Бозэ, ён уладкаваў сына на добрае месца. У доктара Бозэ, вядомага хірурга і прамыслоўца-фармацэўта, у Калькуце было ўласнае прадпрыемства «Лябараторыя Бозэ», і ён з радасьцю прыняў Абхая ў сваю фірму начальнікам аддзела.

Часта на працягу ўсяго жыцьця Шрыла Прабхупада будзе з глыбокім пачуцьцём успамінаць першую сустрэчу са сваім духоўным настаўнікам Бхакцісіддхантам Сарасваці Тхакурам, якая адбылася ў 1922 годзе. Спачатку Абхай не жадаў сустракацца зь ім, таму што так званыя садху, якія былі частымі гасьцямі ў хаце ягонага бацькі, ня ўразілі яго. Але сябар Абхая настаяў на сваім і павёў яго ў Гаўдыя-матх, дзе іх правялі на дах, да Бхакцісіддханты Сарасваці.

Не пасьпелі Абхай і ягоны сябар пачціва пакланіцца сьвятому чалавеку і сесьці, як Бхакцісіддханта Сарасваці сказаў ім: «Вы адукаваныя маладыя людзі. Вы павінны прапаведаваць вучэньне Госпада Шры Чайтаньі па ўсім сьвеце».

Абхая вельмі зьдзівіла, што садху адразу прапанаваў ім прапаведаваць ад ягонага імя. Бхакцісіддханта Сарасваці адразу ўразіў Абхая, і, каб праверыць гэтае ўражаньне, ён вырашыў задаць яму некалькі каверзных пытаньняў.

Абхай быў апрануты ў белае адзеньне з кхадзі, што ў Індыі тых часоў сьведчыла пра прыналежнасьць чалавека да руху за палітычную незалежнасьць Індыі. Таму, выступаючы ад імя індыйскіх нацыяналістаў, Абхай спытаў: «Хто стане слухаць вашу пропаведзь вучэньня Чайтаньі? Бо ж мы – залежная краіна. Спачатку Індыя павінна здабыць незалежнасьць. Як можна распаўсюджваць індыйскую культуру, пакуль намі кіруюць ангельцы?»

Шрыла Бхакцісіддханта адказаў, што сьвядомасьці Крышны ня трэба чакаць пераменаў у палітычным становішчы ў Індыі. «Сьвядомасьць Крышны не залежыць ад таго, хто стаіць ва ўладзе. Яна так неабходна чалавецтву, што мы ня маем права чакаць, пакуль Індыя здабудзе незалежнасьць».

Сьмеласьць ягоных словаў уразіла Абхая. У той час уся краіна бурліла, і, здавалася, кожны індыец падтрымліваў тое, пра што казаў Абхай. Многія вядомыя лідэры Бэнгаліі, многія сьвятыя людзі, нават сам Гандзі – чалавек адукаваны і рэлігійны – маглі б задаць садху тое ж самае пытаньне, падвяргаючы сумневу своечасовасьць таго, што ён прапаведаваў.

Аднак Шрыла Бхакцісіддханта сьцьвярджаў, што ўсе ўрады знаходзяцца ва ўладзе часова; вечнай рэальнасьцю зьяўляецца сьвядомасьць Крышны, а нашым сапраўдным «я» – вечная душа. Ні адна са створаных людзьмі палітычных сыстэмаў ня здольная дапамагчы чалавецтву. Гэта сьцьвярджаюць ведычныя пісаньні і духоўныя настаўнікі мінулага. Калі мы сапраўды клапоцімся пра ўсеагульнае дабро, то павінны падняцца над часовым і рыхтаваць людзей да наступнага жыцьця, дапамагаючы ім аднавіць свае вечныя адносіны з Усявышнім.

Абхай ужо зразумеў, што чалавек, які знаходзіўся перад ім, ня мае нічога агульнага з так званымі садху, якіх яму даводзілася сустракаць да гэтага, і ўважліва слухаў довады Шрылы Бхакцісіддханты, разумеючы, што яны ўсё больш і больш пераконваюць яго. Бхакцісіддханта Сарасваці працытаваў на санскрыце верш з «Бхагавад-гіты», у якім Госпад Крышна заклікае людзей адмовіцца ад усіх іншых рэлігійных абавязкаў і аддацца Яму, Вярхоўнай Асобе Бога. Абхай ніколі не забываў пра Госпада Крышну і Ягоныя настаўленьні, увечненыя ў «Бхагавад-гіце», у ягонай сям’і заўсёды ўшаноўвалі Госпада Чайтанью Махапрабху, чыёй місіі служыў Бхакцісіддханта Сарасваці. Тым ня менш, пачуўшы такі бліскучы выклад гэтага вучэньня, Абхай быў агаломшаны.

Ён зразумеў, што пацярпеў паразу ў спрэчцы з садху, і тым ня менш застаўся задаволены ейным зыходам. Празь дзьве гадзіны дыскусія скончылася, і яны зь сябрам, спусьціўшыся па лесьвіцы, выйшлі на вуліцу. Тое, што Шрыла Бхакцісіддханта назваў барацьбу за незалежнасьць недасканалай, часовай дзейнасьцю, вельмі ўразіла Абхая. Ён адчуваў сябе ўжо ня столькі патрыётам, колькі пасьлядоўнікам Бхакцісіддханты Сарасваці. Ён таксама падумаў, што было б значна лепш, калі б ён ня быў жанаты. Гэты вялікі садху прасіў яго прапаведаваць; ён мог бы пачаць неадкладна, але ня меў права пакінуць сям’ю.

«Які дзіўны чалавек! – сказаў Абхай свайму сябру. – Вучэньне Госпада Чайтаньі знаходзіцца ў надзейных руках».

 Пазьней Шрыла Прабхупада ўспамінаў, што ў той вечар ён, па сутнасьці, прыняў Бхакцісіддханту Сарасваці сваім духоўным настаўнікам. «Не фармальна, – казаў Прабхупада, – а ў сэрцы. Я зразумеў, што сустрэў сапраўднага сьвятога чалавека».

Пасьля першай сустрэчы з Бхакцісіддхантам Сарасваці Абхай стаў больш мець зносіны з адданымі Гаўдыя-матха. Яны далі яму кнігі і расказалі гісторыю жыцьця свайго духоўнага настаўніка. Шрыла Бхакцісіддханта Сарасваці быў сынам Бхакцівіноды Тхакура – іншага вялікага вайшнава, настаўніка ў ланцугу вучнёўскай пераемнасьці, якая ўзыходзіць да Госпада Чайтаньі. Да Бхакцівіноды вучэньне Госпада Чайтаньі было перакручана шматлікімі ілжэнастаўнікамі, што належалі да розных сэктаў, якія выдавалі сябе за пасьлядоўнікаў Госпада Чайтаньі, але насамрэч, кожны па-свойму, груба скажалі Ягонае чыстае вучэньне. Тым самым яны толькі дыскрэдытавалі вішнуізм. Бхакцівінода Тхакур, дзякуючы свайму грамадзкаму становішчу (ён быў урадавым чыноўнікам высокага рангу) і шматлікім літаратурным працам, аднавіў аўтарытэт вішнуізму. Ён прапаведаваў, што вучэньне Госпада Чайтаньі зьяўляецца найвышэйшай формай тэізму і належыць ня нейкай асобнай сэкце, рэлігіі ці нацыі, а ўсім людзям зямлі. Ён жа прадказаў, што вучэньне Госпада Чайтаньі распаўсюдзіцца па ўсім сьвеце, і сам зь нецярпеньнем чакаў гэтага дня.

Шрыла Бхакцісіддханта Сарасваці прапаведаваў самую сутнасьць вучэньня Госпада Чайтаньі: ён вучыў, што Госпад Крышна зьяўляецца Вярхоўнай Асобай Бога і паўтарэньне Ягонага сьвятога імя значна важней за ўсе іншыя рэлігійныя абрады і рытуалы. У папярэднія эпохі існавалі іншыя спосабы спасьціжэньня Бога, але ў век Калі дасягнуць гэтай мэты можна, толькі паўтараючы мантру Харэ Крышна. Абапіраючыся на аўтарытэт такіх сьвятых пісаньняў, як «Брыхан-нарадыя-пурана» і Ўпанішады, Бхакцівінода Тхакур і Бхакцісіддханта Сарасваці асабліва падкрэсьлівалі значэньне маха-мантры: Харэ Крышна, Харэ Крышна, Крышна Крышна, Харэ Харэ / Харэ Рама, Харэ Рама, Рама Рама, Харэ Харэ.

Абхаю былі вядомы гэтыя цытаты са сьвятых пісаньняў, ён быў знаёмы зь філязофіяй «Гіты» і ведаў пра мантру Харэ Крышна. Але толькі зараз, з захапленьнем чытаючы працы вялікіх ачар’яў, ён пачаў разумець усю веліч місіі Госпада Чайтаньі. Ён зноўку адкрываў для сябе глыбіні вайшнаўскай спадчыны і ўсё глыбей усьведамляў, якую карысьць яна можа прынесьці людзям гэтай эпохі, асуджаным на незьлічоныя пакуты.

***

Па справах службы Абхай зь сям’ёй пераехаў у Алахабад; менавіта тут у 1932 годзе ён атрымаў духоўнае пасьвячэньне і стаў вучнем Бхакцісіддханты Сарасваці. Гісторыя наступных трыццаці гадоў ягонага жыцьця ў Індыі – гэта гісторыя таго, як у ім расло і мацнела адзінае жаданьне – прапаведаваць сьвядомасьць Крышны па ўсім сьвеце, выконваючы волю свайго духоўнага настаўніка.

Аднак сямейныя абавязкі Абхая і ягоная прапаведніцкая дзейнасьць, здавалася, уступілі ў канфлікт. Ягоная жонка была рэлігійнай дома, але яе ніколі ня вабіла магчымасьць працаваць дзеля распаўсюджваньня сьвядомасьці Крышны. Нават калі Абхай зьбіраў у сябе дома людзей і чытаў лекцыі па «Бхагавад-гіце», яна заставалася наверсе і піла гарбату. Аднак, нягледзячы на ейную ўпартасьць, Абхай ня страчваў надзеі калі-небудзь прыцягнуць яе да сваей дзейнасьці.

Як коміваяжару адной з фармацэўтычных фірмаў, Абхаю даводзілася шмат езьдзіць, асабліва па Паўночнай Індыі. Ён думаў, што, калі яму ўдасца разбагацець, ён зможа выкарыстаць свае грошы на пропаведзь, дапамагаючы місіі Бхакцісіддханты Сарасваці. Гэтая думка была для яго стымулам у ягонай прадпрымальніцкай дзейнасьці.

Абхай быў пазбаўлены магчымасьці падарожнічаць са сваім духоўным настаўнікам ці часта бачыцца зь ім, але заўсёды намагаўся так плянаваць свае дзелавыя паездкі, каб прыязджаць у Калькуту кожны раз, калі там быў Бхакцісіддханта Сарасваці. Такім чынам, за чатыры наступныя гады яму ўдалося ўбачыць свайго духоўнага настаўніка каля дванаццаці разоў.

У спрэчцы Шрыла Бхакцісіддханта Сарасваці мог разьбіць любую філязофію, так што нават ягоныя ўласныя вучні пабойваліся размаўляць зь ім сам-насам, аднак да Абхая Шрыла Бхакцісіддханта Сарасваці заўсёды ставіўся вельмі добразычліва, нягледзячы на тое, што іхныя зносіны былі вельмі абмежаванымі. Пазьней Прабхупада ўспамінаў: «Часам мае духоўныя браты асуджалі мяне за тое, што я размаўляў зь ім крыху фамільярна, і прыводзілі ангельскую прымаўку: «Дурні лезуць туды, куды баяцца ступіць нават анёлы». Але я думаў: «Дурань? Што ж, можа быць, але такі ўжо я ёсьць». Мой Гуру Махараджа заўсёды быў вельмі добры да мяне».

У 1935 годзе, калі Шрылу Бхакцісіддханту Сарасваці споўнілася шэсьцьдзесят два гады, Абхай прысьвяціў яму верш і эсэ, якія прачытаў на сустрэчы са сваімі духоўнымі братамі ў Бамбэі. Гэтыя творы былі прыняты вельмі цёпла і пасьля апублікаваны ў часопісе «Харманіст», друкаваным воргане Гаўдыя-матха. Адзін зь ягоных духоўных братоў стаў называць Абхая каві – «паэт-мудрэц», і гэта мянушка замацавалася за ім. Аднак сапраўдная слава ад першага апублікаванага твору прыйшла да Абхая, калі ягоны верш трапіў у рукі да Бхакцісіддханты Сарасваці. Гэты верш прынёс яму велізарнае задавальненьне. Адна страфа яму так спадабалася, што ён паказваў яе ўсім сваім гасьцям:

Абсалют адчувае –

Ты даказаў,

Туман маявады

Ты разагнаў.

У гэтым простым чатырохрадкоўі Абхай здолеў выказаць самую сутнасьць пропаведзі свайго духоўнага настаўніка, вастрыё якой было накіравана супраць філязофіі імпэрсаналізму, і Шрыла Бхакцісіддханта мог меркаваць па ім, наколькі добра Абхай разумее свайго Гурудэва. Шрылу Бхакцісіддханту спадабалася таксама эсэ Абхая, і ён паказаў яго сваім самым блізкім вучням. «Друкуйце ўсё, што ён напіша» – такое распараджэньне атрымаў ад яго рэдактар «Харманіста».

Адна з найважнейшых сустрэчаў Абхая з духоўным настаўнікам адбылася ў Врындаване ў 1935 годзе. Абхай быў ужо не пачаткоўцам, а сапраўдным вучнем, і па меры магчымасьцяў імкнуўся дапамагаць місіі свайго духоўнага настаўніка. Аднойчы, калі Шрыла Бхакцісіддханта разам з Абхаем і некалькімі іншымі вучнямі гуляў па беразе сьвятога возера Радха-Кунда, ён падзяліўся з Абхаем сваімі думкамі. Ён сказаў, што на ягоны вялікі жаль, некаторыя зь ягоных старэйшых вучняў перасварыліся паміж сабой. Яны варагуюць з-за пакояў і маёмасьці ў штаб-кватэры Гаўдыя-матха ў Калькуце. Калі яны ўжо зараз пачалі сварыцца, што ж будзе пасьля сьмерці іхнага духоўнага настаўніка? Абхай не прымаў у гэтых звадах ніякага ўдзелу і нават ня ведаў усіх падрабязнасьцяў таго, што адбывалася, але словы духоўнага настаўніка болем адгукнуліся ў ягоным сэрцы.

Глыбока занепакоены, Шрыла Бхакцісіддханта сказаў Абхаю: «Там будзе пажар». Прыйдзе час, калі ў Гаўдыя-матху ў Калькуце выбухне пажар, і, разгараючыся, гэты пажар групавых інтарэсаў зьнішчыць усё. Абхай слухаў і ня ведаў, што сказаць. «Добра было б, – працягваў Бхакцісіддханта Сарасваці, – зьняць мармур, якім абліцаваны храм, і вярнуць грошы. Калі б я змог зрабіць гэта і на атрыманыя грошы надрукаваць кнігі, было б куды лепш».

Затым, зьвяртаючыся непасрэдна да Абхая, Шрыла Бхакцісіддханта Сарасваці сказаў: «Я хацеў выдаць некалькі кніг. Калі ў цябе калі-небудзь будуць грошы – друкуй кнігі». Стоячы на беразе Радха-Кунды і гледзячы на свайго духоўнага настаўніка, Абхай адчуў, што гэтыя словы зьмянілі ход ягонага жыцьця, – «Калі ў цябе калі-небудзь будуць грошы – друкуй кнігі».

***

Шрыла Бхакцісіддханта пакінуў гэты тленны сьвет у сьнежні 1936 года. За месяц да ягонага сыходу Абхай напісаў яму ліст. Ён разумеў, што, зьяўляючыся грыхастхам, ня можа прысьвячаць увесь свой час служэньню духоўнаму настаўніку, і хацеў ведаць, чым бы мог быць карысны яшчэ. Таму Абхай спытаў: «Не маглі б вы даць мне якое-небудзь пэўнае служэньне?»

Праз два тыдні Абхай атрымаў адказ:

«Я цалкам упэўнены, што, валодаючы ангельскай мовай, ты зможаш данесьці нашы ідэі да людзей, якія ня ведаюць моваў (бэнгальскай і хіндзі)... Гэта прынясе дабро і табе, і тваім слухачам. Я вельмі спадзяюся, што ты зможаш пасьпяхова прапаведаваць на ангельскай мове».

У гэтых словах Абхай адразу ўбачыў тое ж самае ўказаньне, якое атрымаў падчас сваёй сустрэчы са Шрылам Бхакцісіддхантам у 1922 годзе. Ён успрыняў гэты ліст як пацьверджаньне некалі атрыманага ім наказу. Цяпер у Абхая не заставалася ніякіх сумневаў у тым, што зьяўляецца мэтай ягонага жыцьця.

«Пажар у Матху», які прадказаў Шрыла Бхакцісіддханта, успыхнуў амаль адразу ж пасьля ягонага сыходу. Некаторыя зь ягоных старэйшых вучняў пачалі спрачацца, хто зь іх узначаліць Матх, і неўзабаве іхныя спрэчкі выліліся ў цяжбы, на якіх яны сталі дзяліць маёмасьць храмаў. Як прадпрымальнік і грыхастха, Абхай не прымаў актыўнага ўдзелу ў дзейнасьці Гаўдыя-матха, і цяпер гэта стала ягонай перавагай. Ён стаяў убаку ад іхных спрэчак, але яго глыбока засмучала тое, што ягоныя духоўныя браты парушылі волю свайго духоўнага настаўніка, які хацеў, каб яны дзейнічалі разам, і што створаная Бхакцісіддхантам Сарасваці адзіная сетка храмаў і друкарняў стала разбурацца.

Неўзабаве ўспыхнуў іншы, куды мацнейшы пажар – пажар другой сусьветнай вайны. Прытрымліваючыся тактыкі, якая атрымала назву «палітыкі адмовы», ангельцы патапілі большую частку індыйскіх грузавых караблёў, якія перавозілі харчаваньне, і зьнішчылі амаль увесь ураджай рысу, сабраны ва Ўсходняй Індыі. Яны зрабілі гэта з асьцярогі, што харчаваньне патрапіць у рукі ворага. Тым самым яны выраклі індыйцаў на голад і пакінулі іх без караблёў, неабходных для гандлю. Гэты голад быў самым страшным з усіх, якія паражалі Бэнгалію за апошнія паўтары стагодзьдзі.

Абхаю ўдалося назапасіцца прадуктамі ў колькасьці дастатковай для таго, каб ягоная сям’я змагла выжыць, але на працягу многіх месяцаў ён бачыў на тратуарах і пустках жабракоў, якія гатавалі ежу на імправізаваных плітах і спалі пад адкрытым небам або пад дрэвамі. Ён бачыў галодных дзяцей, якія капаюцца ў сьмецьцевых скрынях у пошуках якой-небудзь ежы. Адсюль заставаўся ўсяго адзін крок да бойкі з сабакамі за сваю долю адкідаў, што празь некаторы час таксама стала звыклым відовішчам на вуліцах Калькуты.

У голадзе Абхай бачыў пацьверджаньне словаў Шрылы Бхакцісіддханты. Бог паклапаціўся пра тое, каб зямля давала дастатковую колькасьць ежы для ўсіх, хто жыве на ёй. Прычынай праблемаў, якія ўзьнікаюць у сьвеце, зьяўляецца чалавечая прагнасьць і дрэннае кіраваньне. «У сьвеце ўсяго хапае, – казаў Шрыла Бхакцісіддханта Сарасваці. – Адзінае, чаго ў ім не хапае, – гэта сьвядомасьці Крышны». Цяпер гэтая духоўная ісьціна ўяўлялася Абхаю як ніколі актуальнай, і ён гарэў жаданьнем прымяніць на практыцы сродак, які, як ён ведаў, можа выратаваць сьвет ад усіх бедаў і пакутаў. Упэўнены ў тым, што яму ёсьць што сказаць змучаным вайной людзям, ён задумаў публікацыю выданьня, якое дапамагло б ім зірнуць на сусьветны крызыс скрозь прызму сьвятых пісаньняў. Ён хацеў зьвярнуцца да чытача гэтак жа сьмела і бескампрамісна, як гэта рабіў ягоны духоўны настаўнік. Недахопу ў ідэях не было, а грошы для гэтай мэты ён назапашваў, адкладаючы частку даходаў ад бізнэсу.

У пярэднім пакоі сваёй кватэры ў Калькуце Абхай абдумваў, пісаў, рэдагаваў і перадрукоўваў рукапіс будучага часопіса. Ён назваў яго «Бэк ту Годхэд» («Назад да Бога»): «Заснаваны і выдаецца спадаром Абхаем Чаранам Дэ па прамым указаньні Яго Боскай Міласьці Шры Шрымад Бхакцісіддханты Сарасваці Госвамі Прабхупады».

Аднак перш чым Абхай здолеў апублікаваць першы нумар свайго часопіса, ён быў змушаны некалькі разоў зьвяртацца да ўрадавых службоўцаў за дазволам на паперу. І хоць ягоны голас губляўся сярод мільярдаў іншых галасоў, і ў яго не было ні падтрымкі, ні грошай, ні пасьлядоўнікаў, ён непахісна верыў у свайго гуру і ў Госпада Крышну. Абхай быў перакананы ў важнасьці ўскладзенай на яго місіі, таму яшчэ ў дні вайны, сярод выбухаў і сьмерцяў, выпусьціў першы нумар свайго часопіса, «бо падобная літаратура вельмі неабходна ўсяму чалавецтву».

Саракавыя гады ў Індыі былі насычаны важнымі палітычнымі падзеямі. У 1947 годзе краіна нарэшце вызвалілася ад ангельскага валадарства і здабыла доўгачаканую незалежнасьць. Але агульная весялосьць неўзабаве зьмянілася жахам: сотні тысячаў людзей загінулі ва ўзброеных сутыкненьнях, якія рушылі за падзелам краіны на Індыю і Пакістан. Пасьля Прабхупада ўспамінаў: «У 1947 годзе мы сталі сьведкамі інда-мусульманскіх сутыкненьняў. На адным баку змагаліся індусы, а на другім – мусульмане. У гэтых сутыкненьнях гінула мноства людзей. А пасьля сьмерці ўжо немагчыма было адрозьніць індуса ад мусульманіна – муніцыпальныя служачыя зьбіралі целы ў адну кучу і вывозілі іх за горад».

Абхай ня верыў у абяцаньні міру, не лічыў ён рашэньнем праблемы і незалежнасьць Індыі. Што можа зьмяніцца ў грамадзтве да таго часу, пакуль ягоныя лідэры не ўсьведамляюць Бога? У артыкуле пад назвай «Перамовы Гандзі і Джыны», апублікаваным у «Бэк ту Годхэд», ён пісаў: «Войны паміж індусамі і мусульманамі, паміж хрысьціянамі і хрысьціянамі, паміж будыстамі і будыстамі будуць працягвацца да таго часу, пакуль не наступіць канец сьвету». Ён лічыў, што, пакуль людзі апантаныя карысьлівымі інтарэсамі і імкнуцца да пачуцьцёвых асалодаў, яны не перастануць ваяваць. Сапраўднае яднаньне магчыма толькі на аснове разуменьня духоўнай прыроды ўсяго існага і служэньня Ўсявышняму.

Нават калі Абхаю не ўдавалася сабраць дастаткова грошай на выданьне чарговага нумара «Бэк ту Годхэд», ён усё роўна працягваў пісаць. Самым вялікім плянам, над ажыцьцяўленьнем якога ён працаваў, быў камэнтар да «Бхагавад-гіты», але апроч гэтага ён увесь час прапаведаваў вучэньне Госпада Чайтаньі ў сваіх лістах. Ён пісаў многім палітычным лідэрам, уплывовым знаёмым, тым людзям, чые артыкулы ён чытаў, або тым, на чыю дзейнасьць зьвярнуў увагу, праглядаючы газэты. Называючы сябе іхным пакорным слугой, ён выкладаў свае погляды на тое, як, зьвярнуўшыся да спрадвечнай індыйскай культуры сьвядомасьці Крышны, можна вырашыць усе супярэчнасьці. Часам на ягоныя лісты прыходзілі адказы ўрадавых чыноўнікаў ці іхных сакратароў, але найчасьцей іх проста ігнаравалі.

Абхай непазьбежна павінен быў падумаць пра прыцягненьне да адданага служэньня Мохандаса Гандзі. Дзякуючы сваёй стараньніцкай і высокамаральнай дзейнасьці на карысьць суайчыньнікаў, якой ён прысьвяціў усё сваё жыцьцё, Гандзі меў вялікі ўплыў на розумы і душы простых людзей Індыі. Акрамя таго, Абхай адчуваў да Гандзі асаблівае пачуцьцё, паколькі ў юнацтве належаў да ліку ягоных прыхільнікаў. 7 сьнежня 1947 года Абхай напісаў Гандзі доўгі ліст і адправіў яго ў Новы Дэлі. Ён ведаў, што Гандзі разышоўся з многімі з былых сваіх паплечнікаў, бо тыя, прыйшоўшы да кіраўніцтва краінай, пагрэбавалі ягонымі ідэямі індуска-мусульманскага адзінства і курсу на традыцыйны сельскагаспадарчы ўклад. Ён падвяргаўся нападкам як з боку індусаў, так і мусульманаў. У свае семдзесят восем гадоў ён быў слабы фізычна і прыгнечаны маральна.

Абхай ведаў, што Гандзі, хутчэй за ўсё, ніколі не атрымае ягоны ліст, але тым ня менш вырашыў адправіць яго. Назваўшыся «невядомым сябрам» Гандзі, ён пісаў: «Як шчыры сябар кажу Вам, што Вы павінны неадкладна адысьці ад актыўнай палітычнай дзейнасьці, калі ня хочаце памерці бясслаўнай сьмерцю». Адзначыўшы добрае імя і аўтарытэт Гандзі, ён тым ня менш сказаў, што ўсё гэта апынецца ілюзіяй, калі Гандзі ня сыдзе з палітычнае сцэны, і не пачне вывучаць і прапаведаваць «Бхагавад-гіту». Менавіта зараз, калі жыцьцё Гандзі падыходзіць да канца, папярэджваў Абхай, яму трэба адысьці ад палітычнай дзейнасьці і прысьвяціць сябе пошукам Абсалютнай Ісьціны. Ён прасіў Гандзі прынамсі на месяц адкласьці ўсе астатнія справы і вывучаць разам зь ім «Бхагавад-гіту».

Абхай так і не атрымаў адказу на свой ліст, а ўсяго праз два месяцы, 30 студзеня, Гандзі напаткала сьмерць. Ліст Абхая двухмесячнай даўніны нечакана загучаў як прароцтва.

Па меры таго як Абхай надаваў усё больш увагі літаратурнай і прапаведніцкай дзейнасьці, ягоная праца і сямейныя справы пагаршаліся. Ён адчуваў, што адзін зь вершаў «Шрымад-Бхагаватам» мае да яго самае непасрэднае дачыненьне. У гэтым вершы Крышна кажа: «У таго, да каго Я асабліва добразычлівы, Я паступова адбіраю ўсё, чым ён валодае. Тады сябры і сваякі адварочваюцца ад яго, жабрака і ўбогага – і ў яго не застаецца нікога, акрамя Крышны». Калі прадпрыемства Абхая ў Алахабадзе збанкрутавала, ён паспрабаваў адкрыць фабрыку ў Лакхнаў. Спачатку новая справа здавалася прыбытковай, але ў выніку гэтая фабрыка таксама прыйшла ў заняпад і яе прыйшлося зачыніць.

Абхай па-ранейшаму ўтрымліваў жонку і дзяцей, якія жылі на кватэры ў Калькуце, аднак сам большую частку часу праводзіў удалечыні ад іх. Ён зноў пераехаў у Алахабад, але стаў надаваць гандлю лекамі значна менш часу і сілаў. Яго больш цікавіла прапаведніцкая дзейнасьць.

Калі адзін з кліентаў Абхая зь лякарні горада Джхансі запрасіў яго выступіць зь лекцыяй у Гіта-Мандзіры, ён з радасьцю прыняў гэтае запрашэньне. Аўдыторыя ў Джхансі, якая галоўным чынам складалася са студэнтаў-мэдыкаў і мясцовай інтэлігенцыі, цёпла прыняла ягоную лекцыю, аднак ацаніла яе перш за ўсё з сацыяльнага і культурнага пункту гледжаньня. Гэтыя людзі прывыклі слухаць розных выступоўцаў, якіх запрашалі выступіць зь лекцыямі, аднак ім і ў галаву не магло прыйсьці, што Абхай стане спрабаваць стварыць у Джхансі пастаянны цэнтар. Але Абхай быў славалюбівым летуценьнікам. Перадаўшы справы ў Алахабадзе сыну, ён паспрабаваў пачаць у Джхансі духоўны рух.

Абхаю было ўжо пяцьдзесят шэсьць гадоў, і ён думаў, што яму трэба сур’ёзна ўзяцца за выкананьне наказу свайго духоўнага настаўніка. Ён сказаў аднаму свайму знаёмаму ў Джхансі: «Увесь сьвет, спадар Мітра, жыве ў чаканьні духоўнай рэвалюцыі». З-за несканчальных сварак і барацьбы за ўладу Гаўдыя-матх, заснаваны ягоным духоўным настаўнікам, перастаў займацца місіянэрскай дзейнасьцю, таму ён вырашыў сам заснаваць суполку адданых і вывесьці яе на міжнародную арэну. Нягледзячы на тое, што ў яго быў усяго толькі адзін ці два актыўныя памочнікі, ён набыў права на валоданьне закінутым храмам і пачаў ствараць тое, што яму ўяўлялася свайго роду духоўнай Арганізацыяй Аб’яднаных Нацыяў. Ён напісаў статут і афіцыйна зарэгістраваў свой рух, назваўшы яго «Лігай адданых».

Пакуль ён займаўся гэтай дзейнасьцю, нечакана прыйшла тэлеграма аб тым, што ягонае прадпрыемства ў Алахабадзе абрабавана. Службоўцы раскралі ягоныя грошы і лекі, забраўшы ўсё, што мела хоць якую-небудзь каштоўнасьць. Прачытаўшы гэтую вестку, ён не сказаў ні слова, а потым засьмяяўся і прамовіў верш з «Бхагаватам»: да шчырага адданага міласьць Крышны прыходзіць у выглядзе крушэньня ўсіх ягоных матэрыяльных надзеяў. Калі адзін зь ягоных сяброў у Джхансі параіў яму вярнуцца ў Аллахабад, ён адказаў: «Не, не, усё гэта мне на карысьць. Спачатку я быў засмучаны, але зараз бачу, што пазбавіўся ад адной вельмі моцнай прыхільнасьці; зараз я магу цалкам аддацца Шры Шры Радха-Крышну і прысьвяціць Ім сваё жыцьцё».

Паехаўшы да сям’і ў Калькуту, Абхай канчаткова склаў зь сябе сямейныя абавязкі. У Калькуце ў яго ўсё яшчэ заставалася невялікая справа, і ён адправіўся туды, каб паспрабаваць сабраць грошы для сваёй місіянэрскай дзейнасьці ў Джхансі. Але там ён вымушаны быў зноў заняцца сямейнымі справамі – у некаторых зь ягоных дзяцей да гэтага часу не было сваёй сям’і, трэба было плаціць за кватэру і аплачваць рахункі. Нават калі ён пашырыць сваю справу ў Калькуце, сям’я будзе забіраць усё, што ён заробіць, і, нават калі ён саступіць патрабаваньням сям’і жыць дома, галоўная праблема так і застанецца нявырашанай – у іх няма жаданьня сур’ёзна займацца адданым служэньнем.

Які ўва ўсім гэтым сэнс, думаў ён, калі яны ня зробяцца адданымі? Ягоную жонку і сваякоў не цікавіла прапаведніцкая дзейнасьць Абхая ў Джхансі, яны хацелі, каб ён больш часу надаваў бізнэсу і сямейным справам. Ягоны цесьць бурчаў: «Чаму ты ўвесь час кажаш пра Бога?» Але, нягледзячы ні на што, Абхай працягваў зьбіраць у сябе дома сяброў, каб прапаведаваць ім і расказваць пра «Бхагавад-гіту», як рабіў гэта ў Джхансі. І, як раней, жонка і іншыя чальцы ягонай сям’і тым часам пілі гарбату ў суседнім пакоі. Пазьней Прабхупада ўспамінаў: «Я рабіў усё магчымае, каб прыцягнуць яе да прапаведніцкай дзейнасьці, каб яна дапамагала мне распаўсюджваць сьвядомасьць Крышны. Але жонка была непахісная. У рэшце праз трыццаць гадоў я зразумеў, што яна мне не памочніца».

Абхай увесь час прасіў жонку перастаць піць гарбату – гэта было ня прынята ў артадаксальных вайшнаўскіх сем’ях. Нарэшце ён паставіў ёй умову: «Ты павінна выбраць паміж мной і гарбатай». Жонка Абхая жартаўліва адказала: «Ну што ж, тады давядзецца адмовіцца ад мужа».

Празь некаторы час яна зьдзейсьніла недаравальную памылку, абмяняўшы ягоны асобнік «Шрымад-Бхагаватам» на печыва да гарбаты. Калі Абхай вярнуўся дадому і пачаў шукаць сьвятую кнігу, жонка прызналася яму ў гэтым. Абхай быў узрушаны. Гэта падзея стала апошняй кропляй, якая перапоўніла чашу ягонага цярпеньня. Настроены як ніколі рашуча, ён канчаткова парваў адносіны са сваёй сям’ёй і пакінуў заняткі бізнэсам.

Пяцідзесятыя гады былі для Абхая вельмі цяжкім часам. Ён вярнуўся ў Джхансі, але яму прыйшлося растацца са сваім будынкам, паколькі жонка губэрнатара настойвала, каб там замест Лігі адданых разьмясьціўся жаночы клюб. Ня маючы ні даху над галавой, ні сапраўднай падтрымкі, ён рзьвітаўся з Джхансі, але не са сваімі плянамі стварыць сусьветную асацыяцыю адданых. Пераехаўшы ў Дэлі, Абхай некаторы час жыў у ашраме Гаўдыя-матха са сваімі духоўнымі братамі. Але потым ён зноў стаў жыць самотна, як вандроўны садху, спыняючыся на тыдзень-другі ў розных храмах або ў дамах заможных і набожных людзей, гатовых аказаць яму гасьціннасьць. У адносінах да ежы, адзеньня і прытулку гэта быў самы цяжкі час у ягоным жыцьці. Зь дзіцячых гадоў ён прывык да добрай ежы і адзеньня і ніколі ня ведаў праблемаў з жыльлём. Ён быў любым дзіцём сваіх бацькоў і меў асаблівае стаўленьне Шрылы Бхакцісіддханты Сарасваці. Але ў пяцідзесятыя гады Абхай апынуўся ў поўнай адзіноце.

Ён дзяліў свой час паміж літаратурнай дзейнасьцю і пошукамі багатых апекуноў, якім прапаведаваў «Бхагавад-гіту». Ён рабіў гэта ня дзеля таго, каб знайсьці сабе пастаяннае месца жыхарства, ягонай мэтай было выданьне трансцэндэнтнай літаратуры і стварэньне магутнага руху, які будзе распаўсюджваць сьвядомасьць Крышны. А для гэтага яму патрэбны былі грошы. І ён зьвяртаўся да багатых людзей, заходзіў у іхныя канторы ці дамы, знаёміў іх са сваімі рукапісамі і расказваў пра сваю місію. Але адгукаліся нямногія, а тыя, хто адгукаўся, звычайна давалі ня больш за пяць-дзесяць рупіяў. У выніку яму ўсё ж так-сяк удалося сабраць дастатковую суму і аднавіць выданьне «Бэк ту Годхэд».

Ня маючы грошай нават на прыстойнае адзеньне, Абхай хадзіў па халодным зімовым Дэлі без паліто. Ён рэгулярна заходзіў у друкарню і вычытваў гранкі «Бэк ту Годхэд». Калі ўладальнік друкарні спытаўся ў яго, чаму ён так упарта, нягледзячы на вялізныя цяжкасьці, працягвае выдаваць свой часопіс, Абхай адказаў: «Гэта мая місія». Яму даводзілася плаціць уладальніку друкарні па частках, невялікімі сумамі.

Забраўшы тыраж з друкарні, Абхай хадзіў па горадзе і сам прадаваў яго. Звычайна ён разьмяшчаўся ў чайнай, і калі нехта сядаў побач, Абхай прапаноўваў яму купіць чарговы нумар «Бэк ту Годхэд». У сваіх нарысах і перадавіцах Абхай крытыкаваў матэрыялістычныя і атэістычныя тэндэнцыі сучаснага грамадзтва. Часта ён прыводзіў прыклады з уласнага жыцьця. На адмовы (ветлівыя або грубыя), якія Абхай сустракаў, прадаючы «Бэк ту Годхэд», ён адгукнуўся артыкулам: «Адсутнасьць часу – хранічная хвароба сучаснага чалавека». Нягледзячы на адчайную беднасьць і разуменьне неадкладнасьці сваёй місіі, ён ніколі не дазваляў сабе быць дакучлівым, рэзкім ці фанатычным у артыкулах, якія друкаваў у «Бэк ту Годхэд». Ён пісаў у разьліку на чытача, гатовага пачуць сапраўдную філязофію і прызнаць ісьціну, асабліва калі яна прадстаўлена лягічна, даходліва і аўтарытэтна.

Акрамя продажу «Бэк ту Годхэд» у чайных і адпраўкі асобнікаў ахвярадаўцам, Абхай бясплатна рассылаў нумары часопіса праз пошту, як у межах Індыі, так і за мяжу. Ён ужо даўно выяўляў цікавасьць і жадаў атрымаць доступ да шырокай аўдыторыі англамоўных чытачоў за межамі Індыі. Сабраўшы адрасы замежных бібліятэк, унівэрсытэтаў, культурных і ўрадавых установаў, ён адпраўляў туды столькі экзэмпляраў «Бэк ту Годхэд», колькі дазвалялі сродкі. Ён напісаў ліст, зьвернуты да заходніх чытачоў, у якім выказваў надзею на тое, што яны будуць больш успрымальныя, чым ягоныя суайчыньнікі.

У сябе ў краіне Абхай паслаў некалькі выпускаў «Бэк ту Годхэд» прэзыдэнту Індыі, доктару Раджэндру Прасаду, суправадзіўшы іх лістом, у якім папярэджваў яго пра небясьпеку, якая чакае грамадзтва, якім кіруюць атэісты: «Таму, прашу Вас, ратуйце людзей ад катастрофы, якая набліжаецца». Ён прасіў Яго Яснавяльможнасьць прагледзець хаця б загалоўкі артыкулаў у пададзеных нумарах «Бэк ту Годхэд» і дазволіць рэдактару ўзяць у яго інтэрвію. «Гэта марны лямант у пустыні», – пісаў Абхай. Яго Яснавяльможнасьць нічога не адказаў.

Нават у летнюю сьпёку, калі тэмпература паднімалася да сарака пяці градусаў, Абхай кожны дзень выходзіў на вуліцы Новага Дэлі прадаваць свой часопіс. Аднойчы зь ім здарыўся сонечны ўдар, ён страціў прытомнасьць прама на вуліцы і ляжаў там, пакуль яго не падабраў сябар, які адвёз яго на машыне да лекара. Другі раз яго баднула карова, і ён доўга ляжаў, нікім не заўважаны, на ўзбочыне дарогі. У такіх выпадках Абхай часам задаваўся пытаньнем, навошта ён пакінуў хату і працу і чаму з таго часу, як ён аддаўся Крышне, ягонае жыцьцё стала такім цяжкім. Праз шмат гадоў, калі распачаты ім Рух сьвядомасьці Крышны ахопіць мноства краінаў і ў яго будзе мноства вучняў і пасьлядоўнікаў, ён скажа: «Тады я не разумеў гэтага, але зараз зразумеў, што ўсе цяжкасьці, зь якімі мне даводзілася сутыкацца, былі маім здабыткам. Усё гэта было ласкай Крышны».

Працягваючы выдаваць і распаўсюджваць «Бэк ту Годхэд» у Дэлі, Абхай вырашыў пасяліцца ў Врындаване, у ста трыццаці кілямэтрах на поўдзень ад Новага Дэлі. Гаўдыя-вайшнавы лічаць Врындаван самым сьвятым месцам у сусьвеце, паколькі пяць тысячаў гадоў таму Госпад Крышна, увасобіўшыся на зямлі, правёў там дзяцінства. Бліжэйшыя пасьлядоўнікі Госпада Чайтаньі, пасяліўшыся ў Врындаване пяцьсот гадоў таму, пісалі там кнігі, будавалі храмы і шукалі месцы розных гульняў Крышны, якія праходзілі ў лясах, на пашах і на рачных берагах. Абхай хацеў працаваць над сваімі нарысамі ў спакойнай абстаноўцы Врындавана і адтуль езьдзіць у Дэлі, каб распаўсюджваць свае творы і прасіць ахвяраваньняў у багатых апекуноў. Ён зьняў просты, вельмі танны пакой у храме Вамшы-Гопаладжы на беразе Ямуны і, пасяліўшыся ў ім, акунуўся ў непаўторную атмасфэру жыцьця Врындавана.

Абхай бачыў Врындаван не такім, якім бачыць яго звычайны чалавек. Зьяўляючыся чыстым адданым Крышны, ён адчуваў асалоду, проста праходзячы па брудных завулках Врындавана або гледзячы на мурці Крышны, якія стаялі на кожнай вуліцы, у тысячах храмаў і дамоў. Зь ягонага пакойчыка, разьмешчанага на даху храма, адкрываўся від на Ямуну, якая працякала побач і на лукавіне ператваралася ў шырокую выгнутую стужку і зіхацела ў промнях паўдзённага сонца. Вечарамі ён атрымліваў асалоду ад сьвежага ветрыка, які далятаў зь Ямуны, і чуў, як на Кешы-Гхаце адданыя чытаюць вячэрнія малітвы. Да яго даносіўся перазвон званоў у храмах горада, і часам, адарваўшыся ад рукапісу, ён выходзіў на ажыўленыя вуліцы Врындавана, зьмяшаўшыся з натоўпам мясцовых жыхароў і паломнікаў. Паўсюль чулася сьпяваньне мантры Харэ Крышна. Мінакі раз-пораз віталі яго звыклым «Джая Радхе!» і «Харэ Крышна».

Врындаван быў мясьцінаю Крышны, а Абхай – Ягоным слугой. У Врындаване ён адчуваў сябе як дома. Зразумела, ён ні на імгненьне не пераставаў думаць пра прапаведніцкую дзейнасьць, марачы пра тое, каб іншыя людзі таксама змаглі адчуць патаемны спакой і асалоду Врындавана. Крышна, Вярхоўная Асоба Бога, кліча ўсіх людзей вярнуцца да Яго ў Ягоную вечную абіцель, але нават у Індыі мала хто думае пра гэта. А за ейнымі межамі людзі ўвогуле нічога ня ведаюць ні пра Врындаван, ні пра Ямуну, ні пра тое, што значыць быць вольным ад матэрыяльных жаданьняў. Чаму людзі сьвету, думаў Абхай, павінны быць пазбаўлены ўсяго гэтага? Врындаван – гэта абіцель міру і супакою, але ніхто ня ведае пра яго і ня хоча ведаць. Аднак насамрэч усе людзі, самі ня ведаючы таго, шукаюць Врындаван і імкнуцца сюды.

Апантаны жаданьнем распавесьці сьвету пра славу вечнага Врындавана, Абхай працаваў не пакладаючы рук і рыхтаваў да выданьня чарговыя нумары часопіса «Бэк ту Годхэд». Але езьдзіць з Врындавана ў Дэлі стала вельмі цяжка. Звычайна ён ехаў у Дэлі ранішнім цягніком і, паколькі начаваць там яму не было дзе, увечар таго ж дня вяртаўся ў Врындаван. Такім чынам, у горадзе ён праводзіў зусім няшмат часу, а паездкі абыходзіліся даволі дорага. Часам які-небудзь набожны чалавек даваў яму прытулак, але нават пры самых сьціплых асабістых выдатках Абхай ледзь зводзіў канцы з канцамі і зь вялікімі цяжкасьцямі аплачваў свае паездкі, друкарскія і паштовыя выдаткі. Выдаўшы за паўгода дванаццаць выпускаў «Бэк ту Годхэд», Абхай зноў застаўся бяз грошай. Уладальнік друкарні сказаў, што ня можа друкаваць часопіс толькі зь сяброўства. Вярнуўшыся ў Врындаван, Абхай працягваў пісаць, але ўжо без усялякай надзеі апублікаваць напісанае.

Аднойчы, асабліва востра адчуўшы сваю адзіноту, Абхай напісаў верш на бэнгальскай мове, які назваў «Врындавана-бхаджана». Першыя строфы гэтага верша адлюстроўваюць ягоныя разважаньні над уласным лёсам.

1

Я жыву ў адзіноце ў Врындавана-дхаме.

Тут, у самоце, шмат што становіцца ясным.

У мяне ёсьць усё – жонка, сыны, дочкі, унукі...

Але няма грошай, і таму ўсё гэта ня мае сэнсу.

Крышна паказаў мне сапраўднае аблічча матэрыяльнай прыроды.

Ён зрабіў так, што ўсё гэта цяпер падаецца мне непрывабным.

Йасйахам анугрыхнамі харышйе тад-дханам шанаіх:

«Таго, хто асабліва дарагі Мне,

Я паступова пазбаўляю ўсіх ягоных багацьцяў».

Адкуль мне было ведаць, што мая беднасьць –

Гэта міласьць Усяміласьцівага?

2

Бачачы, што ў мяне няма грошай,

Жонка, браты, сябры і сваякі адвярнуліся ад мяне.

Але мне сьмешна з гэтай маёй бяды,

Сяджу ў адзіноце і сьмяюся.

Ці люблю я хоць кагосьці ў гэтай мая-самсары?

Куды пайшлі бацька і маці, што так любілі мяне?

Дзе зараз усе мае продкі, дзе ўвесь наш род?

Хто дасьць мне вестку пра іх, скажыце хто?

Усё, што засталося ад іх, –

Толькі доўгі сьпіс імёнаў.

Аднойчы Абхай убачыў дзіўны сон. Гэты сон ужо некалькі разоў ён бачыў яшчэ тады, калі жыў разам зь сям’ёй. У сьне да яго прыйшоў Шрыла Бхакцісіддханта Сарасваці, якім яго ведаў Абхай, – высокі, хударлявы вучоны-саньясі, які зьявіўся прама з духоўнага сьвету, з асабістага асяродзьдзя Крышны. Ён паклікаў Абхая і жэстам загадаў ісьці за ім. Ён клікаў яго зноў і зноў. Ён прасіў Абхая прыняць саньясу. «Ты павінен стаць саньясі», – настойваў ён. Абхай прачнуўся ў зьдзіўленьні. Ён падумаў, што гэты сон непасрэдна зьвязаны з тым указаньнем, якое ён атрымаў ад Бхакцісіддханты Сарасваці падчас іхнай першай сустрэчы ў Калькуце. Пазьней ягоны духоўны настаўнік паўтарыў тое самае ўказаньне ў сваім лісьце: ты павінен прапаведаваць на ангельскай мове і распаўсюджваць сьвядомасьць Крышны на Захадзе. Той жа самай мэце будзе служыць і саньяса, інакш духоўны настаўнік ня стаў бы прасіць яго аб гэтым. У ведычным грамадзтве мужчына па дасягненьні пяцідзесяці гадоў павінен пакінуць сям’ю, даць абяцаньне адрачэньня ад сьвету і стаць манахам, саньясі, прысьвяціўшы рэшту сваіх дзён малітвам, праслаўленьню Госпада і прапаведніцкай дзейнасьці. Абхай вырашыў, што духоўны настаўнік кажа яму: «Прымі саньясу, і тады ты зможаш выканаць ускладзеную на цябе місію. Цяпер той самы час».

Абхай усё старанна ўзважыў. Прымаючы саньясу, вайшнаў прысьвячае сваё цела, розум і мову служэньню Вярхоўнай Асобе Бога і зракаецца ўсіх іншых відаў дзейнасьці. Абхай ужо ішоў гэтым шляхам, але адчуваў, што, прыняўшы саньясу, ён умацуе сваё становішча і атрымае дадатковы стымул для выкананьня той вялікай мэты, што чакала яго наперадзе. Ведычныя традыцыі і прыклад жыцьця ачар’яў мінулага сьведчылі, што той, хто хоча ўзначаліць прапаведніцкі рух, павінен прыняць саньясу. Раней Абхай супрацівіўся гэтаму, але зараз думаў інакш. Ён зьвярнуўся па параду да свайго духоўнага брата, Кешавы Махараджа, які жыў у Матхуры, і той настаяў, каб Абхай прыняў саньясу неадкладна.

Пазьней Прабхупада ўспамінаў: «Я жыў адзін у Врындаване і пісаў артыкулы для часопіса. Мой духоўны брат пераконваў мяне: «Бхакціведанта Прабху, ты павінен зрабіць гэта. Не адрокшыся ад сьвету, нельга стаць сапраўдным прапаведнікам». Вуснамі майго духоўнага брата казаў мой духоўны настаўнік. Таму я, хоць і зь неахвотай, але пагадзіўся».

Прайшоўшы ва Врындаване абрад пасьвячэньня, Абхай атрымаў імя Абхай Чаранаравінда Бхакціведанта Свамі. Аднак ягоныя галоўныя праблемы так і засталіся нявырашанымі. Ён імкнуўся прапаведаваць сьвядомасьць Крышны, але ніхто ці амаль ніхто не хацеў яго слухаць. У гэтым дачыненьні нічога не зьмянілася нават пасьля таго, як ён прыняў саньясу.

Зрэшты, адна перамена ўсё ж такі адбылася. Бхакціведанта Свамі вырашыў пісаць кнігі. Калі адзін бібліятэкар параіў яму пісаць кнігі (кнігі застаюцца надоўга, а газэту ці часопіс, прачытаўшы, тут жа выкідваюць), Бхакціведанта Свамі вырашыў, што вуснамі гэтага чалавека гаворыць ягоны духоўны настаўнік. Затым тое ж самае параіў яму афіцэр індыйскай арміі, якому вельмі спадабаўся часопіс «Бэк ту Годхэд». І ў тым, і ў іншым выпадку Бхакціведанта Свамі ўспрыняў гэтую параду як указаньне свайго духоўнага настаўніка.

Бхакціведанта Свамі спыніў свой выбар на «Шрымад-Бхагаватам», паколькі гэта самае значнае і аўтарытэтнае вайшнаўскае пісаньне. Квінтэсэнцыяй усёй ведычнай мудрасьці зьяўляецца «Бхагавад-гіта», у якой коратка выкладзены асновы духоўных ведаў, але «Шрымад-Бхагаватам» разглядае гэтую філязофію значна падрабязьней. Шрыла Бхакцісіддханта Сарасваці і Бхакцівінода Тхакур пісалі камэнтары да «Бхагаватам» на бэнгальскай мове. Па сутнасьці, большасьць вялікіх ачар’яў мінулага пісалі свае камэнтары да «Шрымад-Бхагаватам» – «бездакорнага ведычнага пісаньня». Ангельскі пераклад гэтай кнігі і камэнтары да яе могуць зьдзейсьніць пераварот у сэрцах людзей усяго сьвету. Калі б Бхакціведанту Свамі ўдалося выдаць не адну, а некалькі кніг, яны склалі б надзейную аснову для ягонай пропаведзі; ён змог бы паехаць за мяжу не з пустымі рукамі і адчуваў бы сябе значна больш упэўнена.

З новай задумай Бхакціведанта Свамі вярнуўся ў Дэлі. Цэнтрам друкарска-выдавецкай справы Індыі быў Чандзі-Чоўк, адзін з кварталаў Старога Дэлі, і Бхакціведанта Свамі вырашыў, што яму лепш за ўсё пасяліцца дзе-небудзь непадалёк, каб мець магчымасьць весьці перамовы з друкарнямі і друкаваць кнігі. Выкарыстоўваючы свае старыя сувязі з друкарамі, ён знайшоў уладальніка храма, які бясплатна даў яму пакой у сваім храме Радхі-Крышны паблізу ад Чандзі-Чоўк. У гэтым густанаселеным квартале, які называўся Чыпівада, жылі індусы і мусульмане. Цяпер Бхакціведанта Свамі мог працаваць і ў Врындаване, і ў Дэлі. Натхнёны новымі плянамі, ён сабраў некаторыя ахвяраваньні і аднавіў выданьне «Бэк ту Годхэд». Адначасова з гэтым ён прыступіў да працы над перакладам «Шрымад-Бхагаватам» і камэнтарамі да яго.

Разважаючы над аб’ёмам будучай працы, ён разьлічыў, што поўны пераклад дванаццаці песень «Бхагаватам», у якіх утрымліваецца васямнаццаць тысячаў вершаў, складзе прынамсі шэсьцьдзесят тамоў. Ён спадзяваўся завяршыць працу за пяць-сем гадоў. «Калі Госпад дасьць мне здароўе, – пісаў ён, – я змагу скончыць гэтую працу і выканаць волю Шрылы Бхакцісіддханты Сарасваці».

Прыняцьце саньясы, задума перавесьці і выдаць «Шрымад-Бхагаватам» і імкненьне прапаведаваць на Захадзе былі цесна зьвязаны паміж сабой. Каб прапаведаваць, Бхакціведанту Свамі патрэбны былі кнігі, асабліва калі ён зьбіраўся ехаць на Захад. На Захадзе друкуюцца мільёны кніг, але ніводная зь іх ня можа запоўніць духоўны вакуум, які ўтварыўся ў жыцьці людзей. Ён хацеў ня проста напісаць кнігі, але і прывезьці іх на Захад, азнаёміць зь імі людзей і навучыць іх – з дапамогай кніг і на асабістым прыкладзе – таму, як абудзіць у сабе чыстую любоў да Бога.

Нягледзячы на тое, што Бхакціведанта Свамі шмат і часта прапаведаваў на ангельскай мове, ён разумеў, што ягоная манэра выкладаньня на чужой для яго мове вельмі недасканалая. Але ў яго не было рэдактара, які мог бы выправіць ягоныя памылкі. Аднак у ягоных вачах стылістычныя памылкі не былі перашкодай для таго, каб выдаваць «Шрымад-Бхагаватам». Ён ведаў, што гэтая справа ня можа быць адкладзеная. «Калі ў хаце пажар, – пісаў ён, – ейныя насельнікі бягуць па дапамогу да суседзяў, якія могуць быць замежнікамі. Але нават ня ведаючы мовы, на якой гавораць іхныя суседзі, ахвяры пажару змогуць растлумачыць, што ім трэба, а суседзі – зразумець іх. Такі ж дух супрацоўніцтва неабходны і пры распаўсюджваньні трансцэндэнтнага вучэньня «Шрымад-Бхагаватам» у апаганенай атмасфэры сучаснага сьвету».

Бхакціведанта Свамі выкладаў «Шрымад-Бхагаватам» зь вялікай павагай да аўтара, Шрылы В’ясадэвы, ня ўносячы ў тэкст ніякіх зьменаў, і гэта было галоўнай вартасьцю ягонага перакладу. Зразумела, ён даваў сваё разуменьне тэксту, але пры гэтым ніколі не імкнуўся перасягнуць духоўных настаўнікаў мінулага. Бхакціведанта Свамі ведаў, калі ён парушыць традыцыі вучнёўскай пераемнасьці, ягоныя камэнтары да «Бхагаватам» ня будуць мець ніякай каштоўнасьці.

У сваім пакоі ў храме ў Чыпівадзе ён дзень і ноч пісаў пры цьмяным сьвятле лямпачкі, якая зьвісала са столі. Ён сядзеў на тонкай падсьцілцы, проста на падлозе, а друкавальная машынка стаяла перад ім на куфэрку. Кіпа надрукаваных старонак расла, становячыся ўсё вышэй, так што яму даводзілася прыціскаць яе камянямі. Еў і спаў ён урыўкамі. Цьвёрда перакананы ў тым, што «Шрымад-Бхагаватам» зьдзейсьніць пераварот у жыцьці цывілізацыі, якая зьбілася са шляху, ён перакладаў кожнае слова і старанна абдумваў кожны камэнтар. Але час прысьпешваў яго.

У Врындаване Бхакціведанта Свамі пераехаў у храм Радхі-Дамадары. Цяпер проста з акна свайго пакоя ён бачыў алтар і фігуру Врындавана-Чандры – мурці Крышны з чорнага мармуру вышынёй ледзь больш за мэтр, якому каля чатырохсот гадоў назад пакланяўся Крышнадас Кавіраджа. Гэта месца значна больш падыходзіла для ягоных заняткаў, чым пакой у храме Вамшы-Гопаладжы, бо зараз ён жыў у храме Джывы Госвамі, дзе зьбіраліся такія вялікія адданыя, як Рупа, Санатана, Рагхунатха і Джыва Госвамі. Тут яны разам елі прасад, сьпявалі і размаўлялі пра Госпада Крышну і Госпада Чайтанью. Лепшага месца для працы над «Шрымад-Бхагаватам» было не знайсьці.

У храме Радхі-Дамадары Бхакціведанта Свамі гатаваў сабе сам. І калі ён сядаў прымаць прасад, праз разьбяную рашотку акна яму была бачна самадхі (пахавальня) Рупы Госвамі. Адчуваючы ягоную прысутнасьць, Бхакціведанта Свамі разважаў пра свой абавязак перад духоўным настаўнікам, які, як і ягоныя папярэднікі ў ланцугу вучнёўскай пераемнасьці, хацеў, каб рух сьвядомасьці Крышны пашырыўся па ўсім сьвеце. Гледзячы на самадхі Рупы Госвамі, Бхакціведанта Свамі адчуваў натхненьне, седзячы перад ёй, ён зьвяртаўся з малітвай да сваіх духоўных папярэднікаў, просячы ў іх настаўленьняў. Патаемнае ўказаньне, якое ён атрымаў ад іх, было для яго абсалютнай праўдай, і ніякі ўрад, ніякі выдавец – ніхто ня мог перашкодзіць яму выканаць гэтае ўказаньне. Рупа Госвамі хацеў, каб ён паехаў на Захад, Шрыла Бхакцісіддханта Сарасваці хацеў, каб ён паехаў на Захад, і Крышна прывёў яго ў храм Радхі-Дамадары, каб ён атрымаў іхныя дабраславеньні. У храме Радхі-Дамадары ён адчуў, што ўвайшоў у вечную абіцель, пра якую ведаюць толькі чыстыя адданыя Госпада. Але, хоць яны і дазволілі яму жыць і мець зносіны зь імі там, дзе праходзяць іхныя гульні, ён адчуваў, што яны загадваюць яму зьехаць – пакінуць храм Радхі-Дамадары і Врындаван, каб прынесьці пасланьне ачар’яў туды, дзе людзі забыліся Бога.

Напісаць кнігі было толькі паловай справы, іх трэба было яшчэ і надрукаваць. Але выдаўцоў не цікавіў шасьцідзесяцітамовы «Бхагаватам», а Бхакціведанту Свамі не цікавіла нішто іншае. Таму, каб выдаць свае кнігі, яму давялося зноў зьбіраць ахвяраваньні і друкаваць кнігі за свой рахунак.

Прадстаўнік аднаго выдавецтва параіў яму паехаць у Горакхпур і паказаць свой рукапіс Хануману Прасаду Паддару, вядомаму выдаўцу рэлігійнай літаратуры. Бхакціведанта Свамі прайшоў шлях даўжынёй восемсот кілямэтраў і атрымаў чатыры тысячы рупіяў на выданьне першага тома «Шрымад-Бхагаватам».

Бхакціведанта Свамі сам чытаў і правіў гранкі, і, калі першы том ужо быў у друку, ён усё яшчэ дапісваў ягоныя апошнія часткі. Як толькі ў друкарні «О.К. Прэс» была гатовая вёрстка, ён сам забіраў яе, прыносіў у свой пакой у Чыпівадзе, правіў і сам вяртаў у друкарню.

У 1962 годзе яму даводзілася кожны дзень па некалькі разоў хадзіць з дому ў друкарню і назад. У квартале ішоў бойкі гандаль, на ажыўленых вуліцах гулялі дзеці, раздаваліся гудкі аўтамабіляў і віск тармазоў. Невысокі і далікатны, Бхакціведанта Свамі рашучым крокам праходзіў міма шматкватэрных жылых дамоў, ганчарных крамаў, гандляроў збожжам, кандытарскіх, дробных друкарняў, а над ягонай галавой лёталі галубы, віселі электрычныя правады і сушылася бялізна на вяроўках, прывязаных да бальконаў хат. Урэшце ён дабіраўся да друкарні «О.К. Прэс», якая знаходзілася прама насупраць невялікай мячэці. Ён прыносіў выпраўленую карэктуру і з хваляваньнем назіраў за тым, як друкуюць ягоную кнігу.

Калі тыраж быў гатовы, Бхакціведанта Свамі адправіўся прадаваць кнігі, гэтак жа як раней прадаваў часопісы «Бэк ту Годхэд». Неўзабаве ён атрымаў добразычлівыя водгукі ад Ханумана Прасада Паддара і знакамітага філёзафа, знаўцы індуізму, доктара Радхакрышнана. Прэстыжны «Адзьяр лайбрары бюлецін» даў разгорнутую рэцэнзію, адзначыўшы «вялікую эрудыцыю аўтара і глыбокае веданьне выкладанага прадмета». Ягоныя духоўныя браты, якія займаліся вывучэньнем філязофіі, таксама даслалі ўхвальныя водгукі. Яму нават удалося атрымаць замову на васемнаццаць асобнікаў «Бхагаватам» з амэрыканскай амбасады для распаўсюджваньня іх у ЗША празь бібліятэку Кангрэса. Спачатку невялікія партыі ягоных кніг ахвотна куплялі розныя арганізацыі, аднак затым гандаль стаў ісьці ўсё горш і горш. Адзінаму распаўсюджвальніку, Бхакціведанту Свамі, удавалася прадаць за дзень усяго некалькі асобнікаў сваёй кнігі. Да таго ж, яму трэба было здабываць грошы на выданьне наступнага тома. У вольны ад гэтых заняткаў час ён працягваў перакладаць і пісаць камэнтары. Але пры такіх тэмпах і дрэнным збыце ён ня змог бы завяршыць працу і да канца свайго жыцьця.

Бхакціведанта Свамі разаслаў асобнікі кнігі вядомым палітычным дзеячам і атрымаў спрыяльныя водгукі ад Шры Вішванатхі Даса, губэрнатара штата Ўтар-Прадэш, і доктара Закір Хусэйна, віцэ-прэзыдэнта краіны, зь якім ён меў асабістую размову. Празь некалькі месяцаў яму ўдалося сустрэцца з прэм’ер-міністрам Індыі Лалам Бахадурам Шастры.

Гэта была афіцыйная сустрэча, якая адбылася ў садзе каля будынка парлямэнту, дзе прэм’ер-міністар, у атачэньні сваіх памочнікаў, прыняў пажылога садху. Бхакціведанта Свамі, у акулярах, падобны на навукоўца, выйшаў наперад, прадставіўся і распавёў пра свой пераклад «Шрымад-Бхагаватам». У той момант, калі ён уручаў прэм’ер-міністру першы том, фатограф зрабіў здымак, захаваўшы на ім аўтара і прэм’ер-міністра, які з усьмешкай схіліўся над кнігай.

На наступны дзень Бхакціведанта Свамі напісаў прэм’ер-міністру Шастры ліст. Неўзабаве ён атрымаў адказ, падпісаны самім прэм’ерам:

Паважаны Сваміджы, вельмі ўдзячны Вам за Ваш ліст. Вялікі дзякуй і за падораны мне том «Шрымад-Бхагаватам». Я перакананы, што Вы робіце вельмі важную справу. Было б добра, каб бібліятэкі ўрадавых установаў набылі асобнікі Вашай кнігі.

Выкарыстоўваючы спрыяльныя водгукі ў якасьці рэклямы, Бхакціведанта Свамі хадзіў зь імі да патэнцыйных ахвярадаўцаў, імкнучыся сабраць грошы для выданьня наступных тамоў. У рэшце з рукапісам у руках і грашыма для яго выданьня ён зноў уступіў у сьвет кнігадрукаваньня – купляў паперу, правіў гранкі і сачыў за тым, каб друкар вытрымліваў графік і каб кожная кніга выходзіла ў тэрмін. Так, дзякуючы сваёй упартасьці, ён амаль бяз сродкаў за два зь невялікім гады здолеў выдаць тры аб’ёмістыя тамы «Шрымад-Бхагаватам».

Калі б так пайшло і далей, то, улічваючы рост ягонага аўтарытэту ў навуковых колах, Бхакціведанта Свамі мог бы неўзабаве заслужыць прызнаньне сваіх суайчыньнікаў. Аднак ягоны погляд быў скіраваны на Захад. І зараз, калі з друку выйшаў трэці том «Бхагаватам», ён адчуў, што нарэшце гатовы да ад’езду. Бхакціведанту Свамі было шэсьцьдзесят дзевяць гадоў, і неўзабаве яму трэба было адправіцца ў дарогу. З таго часу, як Шрыла Бхакцісіддханта Сарасваці ўпершыню папрасіў маладога сем’яніна з Калькуты прапаведаваць сьвядомасьць Крышны ў краінах Захаду, прайшло ўжо больш за сорак гадоў. Спачатку малады Абхай Чаран думаў, што гэта немагчыма. Але зараз яму ўжо не перашкаджалі сямейныя абавязкі, ён быў вольны і мог ехаць на Захад, нават нягледзячы на адсутнасьць грошай.

Цяпер, калі шматлікія цяжкасьці былі пераадолены, апошнімі сур’ёзнымі праблемамі заставаліся набыцьцё білета і атрыманьне афіцыйнага дазволу. У 1965 годзе зусім нечакана ўдалося ліквідаваць адну за адной і гэтыя апошнія перашкоды.

У Врындаване Бхакціведанта Свамі сустрэўся са спадаром Агарвалам, камэрсантам з Матхуры, і між іншым расказаў яму, як амаль кожнаму, з кім сустракаўся, пра свой намер паехаць на Захад. Хоць спадар Агарвал быў знаёмы з Бхакціведантам Свамі ўсяго некалькі хвілінаў, ён падахвоціўся знайсьці яму ў Амэрыцы даручальніка, зьбіраючыся папрасіць свайго сына Гопала, інжынэра з Пэнсыльваніі, выслаць для яго афіцыйнае запрашэньне. Калі спадар Агарвал падахвоціўся дапамагчы, Бхакціведанта Свамі папрасіў яго зрабіць гэта як мага хутчэй.

Бхакціведанта Свамі вярнуўся ў Дэлі, дзе, выкарыстоўваючы любую магчымасьць, працягваў прадаваць кнігі. Аднойчы, на ягонае зьдзіўленьне, зь міністэрства замежных справаў яму паведамілі, што яму выдадзены дазвол на паездку ў ЗША. Паколькі ён не падаваў ніякіх дакумэнтаў на выезд з краіны, то вырашыў пайсьці ў міністэрства і папрасіць тлумачэньняў. У міністэрстве яму паказалі запрашэньне ад спадара Гопала Агарвала, які пражывае ў Батлеры, штат Пэнсыльванія. Спадар Агарвал афіцыйна заяўляў пра тое, што бярэцца аплаціць усе выдаткі, зьвязаныя са знаходжаньнем Бхакціведанты Свамі ў ЗША. Цяпер у Бхакціведанты Свамі быў даручальнік. Заставалася атрымаць пашпарт, візу, дазвол на выезд ад дзяржаўнага банка і білет. Атрымаць пашпарт аказалася проста; затым з пашпартам і запрашэньнем Бхакціведанта Свамі адправіўся ў Бамбэй – але на гэты раз не прадаваць кнігі і не зьбіраць грошы на іх выданьне, а шукаць таго, хто дапаможа яму дабрацца да Амэрыкі. Ён зьвярнуўся да спадарыні Сумаці Марарджы, уладальніцы суднаходнай кампаніі «Сіндыя», якая ахвяравала яму буйную суму на выданьне другога тома «Шрымад-Бхагаватам». Ён паказаў даручальны ліст ейнаму сакратару, спадару Чоксі, якога ён уразіў, і спадар Чоксі пагадзіўся далажыць пра яго спадарыні Марарджы.

«Свамі з Врындавана зноў тут, – паведаміў ён ёй. – На ахвяраваныя вамі грошы ён выдаў сваю кнігу. У яго ёсьць даручальнік, і ён жадае паехаць у Амэрыку. Ён просіць, каб вы адправілі яго на караблі «Сіндыі». Спадарыня Марарджы адказала: «Не, Сваміджы занадта стары, каб ехаць у Амэрыку. Ён там нічога не даб’ецца». Спадар Чоксі перадаў Бхакціведанту Свамі словы спадарыні Марарджы, Бхакціведанта Свамі выслухаў іх, але было відавочна, што яны яго не пераканалі. Яна хацела, каб ён застаўся ў Індыі і завяршыў працу над «Шрымад-Бхагаватам». «Навошта яму ехаць у Амэрыку? – гаварыла яна. – Ён павінен скончыць працу тут».

Аднак Бхакціведанта Свамі быў рашуча настроены ехаць. Ён папрасіў спадара Чоксі паспрабаваць пераканаць спадарыню Марарджы і нават падказаў яму, што трэба казаць: «Я бачу, што гэты чалавек цьвёрда вырашыў адправіцца ў Амэрыку і прапаведаваць там вучэньне Госпада Крышны...» Але і гэтым разам спадарыня Марарджы адмовіла: «У Свамі занадта слабое здароўе. Да таго ж людзі ў Амэрыцы ня вельмі спагадлівыя і, хутчэй за ўсё, ня стануць яго слухаць».

Раздражнёны няўдачай спадара Чоксі, Бхакціведанта Свамі запатрабаваў асабістай сустрэчы са спадарыняй Марарджы.

Яго прынялі, і ўбелены сівізной Бхакціведанта Свамі рашуча выклаў сваё патрабаваньне: «Я прашу Вас даць мне адзін білет».

Сумаці Марарджы заклапочана спытала:

– Сваміджы, у такім старэчым веку вы ўзвальваеце на сябе непасільную ношу. Вы не баіцеся?

– Не, – адказаў ён і падняў руку, нібы спрабуючы расьсеяць сумневы дачкі, якая вагаецца, – не баюся.

– Ці ведаеце вы, што думаюць пра гэта мае сакратары? Яны кажуць: «Сваміджы памрэ ў Амэрыцы».

Бхакціведанта Свамі зрабіў такі выгляд, быццам стараўся абвергнуць недарэчную чутку, і працягваў настойваць на тым, каб яму далі білет.

– Добра, – сказала яна. – Як толькі вы атрымаеце дазвол на выезд ад дзяржаўнага банка, я адпраўлю вас на адным з нашых караблёў.

Твар Бхакціведанты Свамі азарыўся ўсьмешкай; шчасьлівы, ён выйшаў зь ейнага кабінэта і прайшоў міма зьдзіўленых клеркаў, якія праводзілі яго скептычнымі поглядамі.

Згодна з указаньнем спадарыні Марарджы ейны сакратар зрабіў апошнія распараджэньні. Паколькі ў Бхакціведанты Свамі не было цёплага адзеньня, спадар Чоксі павёў яго ў краму, каб купіць яму ваўняны швэдар і іншыя цёплыя рэчы. На просьбу Бхакціведанты Свамі спадар Чоксі надрукаваў пяцьсот асобнікаў брашуры з васьмю вершамі, напісанымі Госпадам Чайтаньям, і рэклямай «Шрымад-Бхагаватам».

Спадарыня Марарджы адвяла яму каюту на адным са сваіх караблёў, «Джаладуце», якая 13 жніўня адыходзіла з Калькуты. Яна паклапацілася, каб Бхакціведанта Свамі плыў на караблі, капітан якога з разуменьнем паставіцца да патрэбаў вэгетарыянца і брахмана, і загадала капітану «Джаладуты» Аруну Пандыю ўзяць на борт дадатковы запас гародніны й садавіны для Свамі. Апошнія два дні ў Бамбэі Бхакціведанта Свамі правёў са спадаром Чоксі. Яны забралі брашуры з друкарні, купілі цёплае адзеньне, і нарэшце спадар Чоксі праводзіў яго на вакзал і пасадзіў на цягнік, які ішоў у Калькуту.

Бхакціведанта Свамі прыехаў у Калькуту за некалькі дзён да адплыцьця «Джаладуты». У гэтым горадзе ён правёў большую частку свайго жыцьця, але цяпер яму нават не было дзе спыніцца. Усё было так, як ён пісаў у «Врындавана-бхаджане»: «У мяне ёсьць усё – жонка, сыны, дачкі, унукі, але няма грошай, і таму ўсё гэта ня мае сэнсу». Тут прайшло ягонае шчасьлівае дзяцінства, але тыя дні пайшлі беззваротна. Ён спыніўся ў чалавека, зь якім быў ледзь знаёмы. За дзень да адплыцьця «Джаладуты» ён зьезьдзіў у Маяпур, які знаходзіцца непадалёк, да магілы-самадхі Шрылы Бхакцісіддханты Сарасваці і зноў вярнуўся ў Калькуту. Цяпер ён быў цалкам гатовы да ад’езду.

З сабой ён узяў толькі маленькую валізку, парасон і запас крупаў. Ён ня ведаў, чым яму давядзецца харчавацца ў Амэрыцы, – можа, там будзе толькі мяса. У такім разе ён гатовы быў жыць на варанай бульбе і крупах, якія ўзяў з сабой. Пра галоўны ягоны багаж – некалькі скрыняў з кнігамі – паклапацілася грузавая служба «Сіндыі». Ён браў з сабой дзьвесьце камплектаў трохтамовіка «Бхагаватам», і адна думка пра гэтыя кнігі ўсяляла ў яго ўпэўненасьць.

Гэтая ўпэўненасьць асабліва спатрэбілася яму, калі надышоў дзень ад’езду. На старасьці гадоў ён рэзка парываў са сваім ранейшым жыцьцём. Ён зьязджаў у незнаёмую краіну, якая магла сустрэць яго зусім негасьцінна. Адна справа быць бедным і невядомым у Індыі, а іншая – у Амэрыцы. Нават цяпер, у Калі-югу, калі кіраўнікі Індыі адкінулі традыцыйную індыйскую культуру і пачалі пераймаць Захаду, Індыя засталася Індыяй. У ёй да гэтага часу захаваліся рэшткі ведычнай цывілізацыі. У Індыі ён сустракаўся зь мільянэрамі, губэрнатарамі, прэм’ер-міністрам – дастаткова было падысьці да іхных дзьвярэй і дачакацца прыёму. Саньясі карысталіся павагай у грамадзтве, гэтак жа як і «Шрымад-Бхагаватам».

У Амэрыцы ўсё будзе па-іншаму. У гэтай краіне ён будзе ніхто, бязродны замежнік. Там ніколі ня бачылі садху, там няма храмаў і ашрамаў, дзе можна жыць і не плаціць за начлег. Але калі ён думаў пра кнігі, якія ўзяў з сабой, – кнігі, напісаныя на ангельскай мове і якія захоўваюць трансцэндэнтныя веды, – да яго вярталася ўпэўненасьць. Знаёмячыся ў Амэрыцы зь людзьмі, ён будзе даваць ім рэклямны праспэкт: «Шрымад-Бхагаватам» – пасланьне міру і добрай волі, якое прыйшло зь Індыі».

Наступіла 13 жніўня. Да Джанмаштамі, дня зьяўленьня Госпада Крышны, заставалася ўсяго некалькі дзён. У апошнія гады ён заўсёды праводзіў Джанмаштамі ў Врындаване. На ягоным месцы многія жыхары Врындавана ніколі б ня зьехалі адтуль. Яны аддавалі перавагу дажываць там свой век у міры і супакоі. Бхакціведанта Свамі таксама баяўся, што памрэ ўдалечыні ад Врындавана. З-за страху памерці па-за Врындаванам вайшнавы-садху і ўдовы давалі зарок нікуды не зьязджаць з Врындавана, нават у Матхуру, таму што памерці ў Врындаване – значыць дасягнуць вышэйшае дасканаласьці жыцьця. Акрамя таго, згодна зь ведычнай традыцыяй саньясі не павінны былі перасякаць акіян і ступаць на зямлю млеччхаў. Але жаданьне Бхакцісіддханты Сарасваці было вышэй за ўсё астатняе, бо ягонае жаданьне супадала з воляй Госпада Крышны. Да таго ж Госпад Чайтанья Махапрабху прадказаў, што мантру Харэ Крышна будуць сьпяваць ва ўсім сьвеце ў кожным горадзе і вёсцы.

Да Калькуцкага порта ён дабраўся на таксі, з сабой у яго быў багаж, парасон і «Чайтанья-Чарытамрыта» на бэнгальскай мове, якую ён зьбіраўся чытаць у дарозе. На караблі ён неяк павінен будзе гатаваць сабе ежу, а калі для гэтага ня будзе магчымасьці, яму давядзецца галадаць – як пажадае Крышна. Ён праверыў дакумэнты: білет, пашпарт, віза, дазвол на выезд ад банка, адрас даручальніка. Нарэшце адбылося.

Пасьля Прабхупада будзе часта ўспамінаць: «Каб выехаць з краіны, мне прыйшлося пераадолець вялізныя цяжкасьці. Так ці інакш, з ласкі Крышны, я пакінуў Індыю, каб распаўсюдзіць рух сьвядомасьці Крышны па ўсім сьвеце. Застанься я ў Індыі, гэта было б немагчыма. Я хацеў пачаць рух у Індыі, але там мяне ніхто не падтрымаў».

Маленькі грузавы карабель, чорны, патрапаны бурамі і штармамі, стаяў, прышвартаваны да прычала, з палубы на пірс былі спушчаны сходні. Індыйскія гандлёвыя маракі зь цікаўнасьцю глядзелі на пажылога садху, апранутага ў шафранавае адзеньне, а той, сказаўшы некалькі разьвітальных словаў свайму спадарожніку ў таксі, рашуча пакрочыў у кірунку да карабля.