Прызначэньне чалавека – жыць проста і думаць узвышана. Усе абумоўленыя жывыя істоты знаходзяцца ва ўладзе трэцяй энэргіі Госпада, а матэрыяльны сьвет створаны так, што кожнаму даводзіцца працаваць. Вярхоўная Асоба Бога валодае трыма асноўнымі энэргіямі, або патэнцыямі. Першую зь іх называюць антаранга-шакці, унутранай энэргіяй, другую – татастха-шакці, пагранічнай энэргіяй, а трэцюю – бахіранга-шакці, вонкавай энэргіяй. Жывыя істоты складаюць памежную энэргію Госпада і такім чынам займаюць прамежкавае становішча паміж Ягонай вонкавай і ўнутранай энэргіямі. Джыватмы, драбнюткія жывыя істоты, зьяўляючыся вечнымі слугамі Вярхоўнай Асобы Бога, займаюць падпарадкаванае становішча, таму яны заўсёды застаюцца пад кантролем або ўнутранай, або вонкавай энэргіі. Жывыя істоты, якія знаходзяцца пад уплывам унутранай энэргіі Госпада, пастаянна займаюцца натуральнай, арганічнай для іх дзейнасьцю – адданым служэньнем Госпаду. Пра гэта сказана ў «Бхагавад-гіце» (9.13):

«О сын Прытхі, вялікія душы, вольныя ад памылак, знаходзяцца пад заступніцтвам боскай прыроды. Яны прысьвячаюць сябе адданаму служэньню Мне, бо ведаюць, што Я – Вярхоўная Асоба Бога, першапачатковая і невычэрпная».

Слова махатма адносіцца да ўзьнёслай асобы. Да звычайных людзей яно недастасоўнае. Такія людзі, заўсёды занятыя задавальненьнем уласных пачуцьцяў, часам пашыраюць поле сваёй дзейнасьці, каб рабіць дабро іншым з дапамогай якога-небудзь «ізму» – нацыяналізму, гуманізму або альтруізму. Яны могуць ахвяраваць уласнымі пачуцьцёвымі асалодамі дзеля таго, каб задавальняць пачуцьці іншых, будзь то члены іхнай сям’і, саслоўя ці ўсяго грамадзтва – у маштабах адной нацыі ці ўсяго сьвету. Па сутнасьці, гэта ёсьць працягам пачуцьцёвай асалоды, з той толькі розьніцай, што ейным аб’ектам замест самога чалавека становіцца пэўная сацыяльная група ці грамадзтва ў цэлым. З гледзішча матэрыялістаў такая дзейнасьць заслугоўвае пахвалы, аднак духоўнай каштоўнасьці яна ня мае. У аснове такой дзейнасьці ляжыць пачуцьцёвае задавальненьне – будзь то задавальненьне індывіда або групы людзей. Махатмай, узьнёслай асобай, мае права называцца толькі той, хто імкнецца задаволіць пачуцьці Вярхоўнага Госпада.

Словы дайвім пракрыцім у прыведзеным вышэй вершы з «Бхагавад-гіты» азначаюць кантроль унутранай энэргіі, ці энэргіі асалоды Вярхоўнай Асобы Бога. Энэргія асалоды праяўляе Сябе ў вобразе Шрымаці Радхарані ці Ейнай экспансыі Лакшмі, багіні росквіту. Індывідуальныя душы, джывы, якія знаходзяцца пад уладай унутранай энэргіі, занятыя выключна задавальненьнем Крышны або Вішну. Такі статус махатмаў. Таго ж, хто не зьяўляецца махатмай, называюць дуратмай, недалёкім чалавекам. Дуратмы, неразумныя людзі, трапляюць пад кантроль махамаі, вонкавай энэргіі Госпада.

Па сутнасьці ўсе жывыя істоты, якія насяляюць матэрыяльны сьвет, знаходзяцца пад уладай махамаі, у чые абавязкі ўваходзіць прычыняць ім траістыя пакуты: адхідайвіка-клеша (пакуты ад засухаў, землятрусаў, бураў і іншых стыхійных бедзтваў, выкліканых напаўбагамі), адхібхаўтыка-клеша (пакуты, якія прычыняюць іншыя жывыя істоты, напрыклад, казуркі або ворагі) і адх’ятміка-клеша (пакуты, якія прычыняюць уласнае цела і розум, гэта значыць душэўныя і цялесныя хваробы). Дайва-бхутатма-хетавах: вонкавая энэргія, якая робіць падуладныя ёй абумоўленыя душы аб’ектам траістых пакутаў, ёсьць чыньнікам іхных незьлічоных пакутаў.

Асноўная праблема, зь якой сутыкаюцца абумоўленыя душы – гэта праблема паўторных нараджэньня, сьмерці, старасьці і хваробаў. Жывучы ў матэрыяльным сьвеце, чалавек, каб падтрымаць душу ў целе, павінен працаваць, але якімі прынцыпамі яму кіравацца ў сваёй дзейнасьці, каб гэтая дзейнасьць садзейнічала ягонаму прагрэсу ў сьвядомасьці Крышны? Для падтрыманьня жыцьця ў целе нам патрэбна ежа, адзеньне, грошы і г. д., аднак ня варта назапашваць іх больш, чым гэта неабходна для задавальненьня нашых надзённых запатрабаваньняў. Калі прытрымлівацца гэтага натуральнага прынцыпу, то падтрымліваць існаваньне цела будзе зусім няцяжка.

Прырода распарадзілася так, што жывыя істоты, якія стаяць на ніжэйшых прыступках эвалюцыйнай лесьвіцы, ніколі не ядуць і не зьбіраюць больш, чым неабходна. Вось чаму ў сьвеце жывёлаў, як правіла, не існуе эканамічных праблемаў, там усім усяго хапае. Калі пакінуць на вуліцы мяшок з рысам, то птушкі, прыляцеўшы, зьдзяўбуць некалькі зерняў і паляцяць, а чалавек панясе з сабою ўвесь мяшок. Ён зьесьць столькі, колькі зьмесьціць ягоны страўнік, а астатняе пакіне ў запас. Сьвятыя пісаньні забараняюць чалавеку браць больш, чым яму неабходна (ацьяхара). Парушэньне гэтага прынцыпу ёсьць прычынай цяперашніх пакутаў усяго чалавецтва.

Акрамя таго, чалавеку, які есьць больш, чым неабходна, і займаецца назапашваньнем, даводзіцца прыкладаць непатрэбныя намаганьні (праяса). Бог стварыў сьвет так, што любы з нас, дзе б ён ні знаходзіўся, можа жыць у міры і спакоі, калі ў яго ёсьць невялікі ўчастак зямлі і дойная карова. Каб зарабіць на жыцьцё, зусім не абавязкова кудысьці зьяжджаць: усюды можна вырошчваць збожжа і атрымліваць малако ад кароваў. Гэта вырашыць усе эканамічныя праблемы. На шчасьце, чалавек мае разьвіты інтэлект, які дазваляе яму разьвіць у сабе сьвядомасьць Крышны, спасьцігнуць Бога, свае ўзаемаадносіны зь Ім і дасягнуць вышэйшай мэты жыцьця – любові да Бога. На жаль, так званы цывілізаваны чалавек, не выяўляючы аніякай цікавасьці да зразуменьня Бога, выкарыстоўвае свой розум для таго, каб атрымаць больш, чым неабходна, і есьць, толькі каб задаволіць язык. Бог стварыў усе ўмовы, каб у людзей усяго сьвету было ўдосталь збожжа й малака, аднак замест таго, каб выкарыстоўваць свой інтэлект для разьвіцьця сьвядомасьці Бога, так званыя разумныя людзі выкарыстоўваюць свой інтэлект для стварэньня бескарысных і нават шкодных рэчаў. Так на зямлі ўзьнікаюць заводы, бойні, публічныя дамы і бары. Парада не займацца назапашваньнем, ня есьці зашмат і не марнаваць столькі сілаў на пагоню за непатрэбнымі выгодамі людзі ўспрымаюць як спробу вярнуць іх да першабытнага стану. У большасьці людзі не жадаюць жыць проста і думаць узьнёсла. У гэтым іхнае няшчасьце.

Сэнс жыцьця чалавека ў тым, каб спасьцігнуць Бога, і разьвіты інтэлект дадзены чалавеку менавіта для гэтага. Таму, хто верыць, што чалавек надзелены розумам, каб падняцца на больш высокую прыступку разьвіцьця, неабходна выконваць настаўленьні ведычных пісаньняў. Атрымліваючы такія настаўленьні ад вышэйшых аўтарытэтаў, чалавек набывае дасканалае веданьне і спасьцігае сапраўдны сэнс жыцьця.

У «Шрымад Бхагаватам» (1.2.9) Шры Сута Госвамі тлумачыць у чым палягае сапраўдная дхарма чалавека:

«Выкананьне любой прадпісанай дзейнасьці ня мае іншай мэты акрамя дасягненьня канчатковага вызваленьня. Ёй ні ў якім разе ня трэба займацца дзеля матэрыяльнай выгады. Больш за тое, той, хто займаецца такім вышэйшым служэньнем, не павінен выкарыстоўваць матэрыяльныя дасягненьні для больш вытанчанага задавальненьня сваіх пачуцьцяў».

Першы крок на шляху да цывілізаванага грамадзтва складаецца з выкананьня абавязкаў, якія прадпісваюцца шастрамі. Свой разьвіты інтэлект чалавек павінен выкарыстоўваць для таго, каб зразумець, у чым заключаюцца ягоныя асноўныя абавязкі (дхарма). У чалавечым грамадзтве існуюць розныя формы рэлігіі – індуізм, хрысьціянства, юдаізм, будызм, іслам і г. д., паколькі людзі, якія ня маюць рэлігіі, нічым не адрозьніваюцца ад жывёлаў.

Як мы ўжо казалі (дхармасй хй апаваргйасйа нартхо ‘ртхайопакалпатэ), прызначэньне рэлігіі ня ў тым, каб накарміць чалавека хлебам, а ў тым, каб прынесьці яму вызваленьне. Час ад часу людзі ствараюць так званыя рэлігійныя вучэньні, спрабуючы зь іхнай дапамогай дабіцца матэрыяльнага прагрэсу, аднак гэта ня мае нічога агульнага з мэтай сапраўднай дхармы. Рэлігія павінна прыводзіць да зразуменьня законаў Бога, таму што належным чынам выконваючы іх, мы ў рэшце зможам вырвацца з матэрыяльнага палону. Такое сапраўднае прызначэньне рэлігіі. Нажаль, людзі, рухомыя празьмерным жаданьнем матэрыяльнага росквіту (ацьяхара), глядзяць на рэлігію як на спосаб дасягнуць матэрыяльнага дабрабыту. Аднак сапраўдная рэлігія вучыць людзей здавольвацца неабходным мінімумам і ў той жа час разьвіваць сьвядомасьць Крышны. Пэўны ўзровень эканамічнага дабрабыту неабходны, аднак сапраўдная рэлігія абмяжоўвае яго рамкамі надзённых запатрабаваньняў матэрыяльнага існаваньня. Джывасйа таттва-джыджняса: сапраўдная мэта жыцьця – запытваць пра Абсалютную Ісьціну. Калі нашыя намаганьні (праяса) не накіраваны на тое, каб запытваць пра Абсалютную Ісьціну, мы прыкладаем усё больш і больш намаганьняў да таго, каб задавальняць свае штучныя патрэбы. Той, хто ідзе духоўным шляхам, не павінен марнаваць свае сілы на дасягненьне мірскіх мэтаў.

Іншай перашкодай на шляху духоўнага разьвіцьця зьяўляецца праджалпа, непатрэбныя размовы. Варта нам сустрэць кагосьці зь сяброў, як мы адразу пачынаем балбатаць, нагадваючы жабаў, якія ўвесь час квакаюць. Калі нам неабходна размаўляць, то размаўляць трэба пра сьвядомасьць Крышны. Тыя, хто не ўдзельнічае ў руху сьвядомасьці Крышны, прачытваюць стосы газэтаў, часопісаў і кніг, разгадваюць крыжаванкі і займаюцца мноствам іншых бессэнсоўных рэчаў. Такім чынам людзі толькі дарма марнуюць свой каштоўны час і энэргію. На Захадзе пажылыя людзі, пайшоўшы на пэнсію, гуляюць у карты, ловяць рыбу, глядзяць тэлевізар і вядуць бессэнсоўныя спрэчкі пра палітыку. Гэтыя і падобныя ім пустыя заняткі адносяцца да катэгорыі праджалпы. Разумнаму чалавеку, які імкнецца атрымаць сьвядомасьць Крышны, ня варта займацца такога роду дзейнасьцю.

Джана-санга азначае «зносіны зь людзьмі, далёкімі ад сьвядомасьці Крышны». Ад такіх зносінаў трэба адмовіцца поўнасьцю. Вось чаму Шрыла Нароттама дас Тхакур раіў нам мець зносіны і жыць толькі з адданымі Крышны (бхакта-санэ васа). Мы павінны прысьвячаць увесь свой час служэньню Крышне ў супольніцтве Ягоных адданых. Зносіны зь людзьмі, якія займаюцца той жа справай, дапамагаюць чалавеку дасягнуць посьпеху на сваёй ніве. Ведаючы гэта, матэрыялісты ствараюць разнастайныя асацыяцыі і клюбы, імкнучыся аб’яднаць свае намаганьні. У сьвеце бізнэсу, напрыклад, існуюць такія ўстановы, як фондавыя біржы і гандлёвыя палаты. Так і мы заснавалі Міжнароднае супольніцтва сьвядомасьці Крышны, каб даць людзям магчымасьць мець зносіны з тымі, хто памятае пра Крышну. Духоўныя стасункі, якія прапануе рух сьвядомасьці Крышны, шырацца з кожным днём. Мноства людзей у розных кутках зямлі далучаюцца да нашага супольніцтва, імкнучыся абудзіць у сабе дрымотную сьвядомасьць Крышны.

Шрыла Бхакцісіддханта Сарасваці Тхакур у сваім камэнтары «Ануврыці» адносіць намаганьні спэкулятыўных філёзафаў, накіраваныя на тое, каб атрымаць веды, да катэгорыі ацьяхары (прага назапашваньня). «Шрымад-Бхагаватам» называе дзейнасьць такіх філёзафаў, якія запаўняюць тамы кніг туманнымі філязофскімі разважаньнямі, пазбаўленымі сьвядомасьці Крышны, абсалютна пустой і бескарыснай. Да катэгорыі ацьяхары адносіцца таксама дзейнасьць кармі, якія пішуць незьлічоныя кнігі, прысьвечаныя праблемам эканамічнага разьвіцьця. Прага да ацьяхары рухае ўсімі, каго не прыцягвае сьвядомасьць Крышны, хто ахоплены жаданьнем павялічваць сваю матэрыяльную ўласнасьць – будзь то навуковыя веды або грошы.

Кармі працуюць, імкнучыся назапасіць як мага больш грошай для нашчадкаў, толькі таму, што ня ведаюць, дзе апынуцца ў будучыні. Рухомыя адным жаданьнем – пакінуць спадчыньнікам як мага больш грошай, гэтыя невукі ня маюць аніякага ўяўленьня пра тое, якое становішча яны зоймуць у сваім наступным жыцьці. Таму ёсьць шмат прыкладаў. Адзін вельмі багаты і ўплывовы кармі пакінуў дзецям і ўнукам велізарную маёмасьць, а ў наступным жыцьці ў адпаведнасьці са сваёй кармай нарадзіўся ў сям’і шаўца, які жыў непадалёк ад той хаты, якую ў папярэднім жыцьці ён пабудаваў для сваіх дзяцей. І калі гэты самы шавец зьявіўся на парозе свайго ранейшага дома, ягоныя былыя сыны і ўнукі пабілі яго чаравікамі. Пакуль у кармі і г’яні не прачнецца цікавасьць да сьвядомасьці Крышны, яны так і будуць растрачваць сваё жыцьцё на бясплодныя заняткі.

Выкананьне асобных правілаў і прадпісаньняў шастраў дзеля здабываньня імгненнай выгады, як гэта робяць утылітарысты, называюць ніяма-аграха, а грэбаваньне правіламі і прадпісаньнямі шастраў, прызначанымі для нашага духоўнага разьвіцьця – ніяма-аграха. Аграха азначае «жаданьне прыняць», а аграха – «непрыманьне». Слова ніямаграха ўтвараецца дадаваньнем аднаго з гэтых словаў да слова ніяма («правілы і прадпісаньні»). Такім чынам, слова ніямаграха мае два значэньні, і ягоны сэнс залежыць ад кантэксту. Тым, хто імкнецца атрымаць сьвядомасьць Крышны, ня варта выконваць правілы і прадпісаньні дзеля дасягненьня дабрабыту, аднак ім неабходна няўхільна прытрымлівацца правілаў шастраў, каб прагрэсаваць у сьвядомасьці Крышны. Яны павінны строга прытрымлівацца рэгулявальных прынцыпаў, гэта значыць адмовіцца ад недазволеных сэксуальных адносінаў, мясаедзтва, азартных гульняў і ўжываньня адурманьваючых і ўзбуджальных сродкаў.

Неабходна таксама пазьбягаць зносінаў з маявадзі, якія паносяць вайшнаваў (адданых). Бхукці-камі, якія прагнуць матэрыяльнага шчасьця, мукці-камі, якія імкнуцца атрымаць вызваленьне, зьліўшыся з быцьцём бясформавага Абсалюту (Брахмана), і сіддхі-камі, якія жадаюць дасягнуць дасканаласьці ў містычнай ёзе, – усе яны адносяцца да катэгорыі ацьяхары. Зносіны з такімі людзьмі вельмі непажаданыя.

Імкненьне пашырыць сваю сьвядомасьць, дасягнуўшы дасканаласьці ў містычнай ёзе, зьліўшыся з быцьцём Брахмана або дамогшыся матэрыяльнага дабрабыту, які дазваляе задавальняць усе нашы прыхамаці, – ёсьць праявай сквапнасьці (лаўльі). Любыя спробы дабіцца матэрыяльнага посьпеху або ўяўнага духоўнага прагрэсу перашкаджаюць разьвіцьцю сьвядомасьці Крышны.

Сучасныя войны паміж капіталістамі і камуністамі ўзьнікаюць таму, што і тыя і іншыя грэбуюць парадай Шрылы Рупы Госвамі пазьбягаць ацьяхары. Капіталісты засяродзілі ў сваіх руках значна больш багацьцяў, чым неабходна, а камуністы, якія зайздросьцяць іхнаму росквіту, жадаюць нацыяналізаваць усе іхныя грошы і ўласнасьць. Нажаль, камуністы таксама ня ведаюць, як вырашыць праблему разьмеркаваньня багацьцяў. Таму, калі багацьці капіталістаў трапляюць у рукі камуністаў, праблемы так і застаюцца нявырашанымі. У супрацьлегласьць гэтым філязофіям, ідэалёгія сьвядомасьці Крышны сьцьвярджае, што ўсе багацьці належаць Крышне. І да таго часу, пакуль яны ня будуць аддадзены ў распараджэньне Крышны, чалавецтва ня вырашыць сваіх эканамічных праблемаў. Перадаючы багацьці ў рукі камуністаў ці капіталістаў, вы нічога не даможацеся. Адзін чалавек, убачыўшы ляжачую на дарозе стодаляравую банкноту, падбярэ яе і пакладзе ў кішэню. Гэта будзе несумленна. Іншы, убачыўшы грошы, пакіне іх ляжаць на месцы, вырашыўшы, што прысвойваць чужое нядобра. Хоць гэты чалавек не марнуе чужых грошай на ўласныя патрэбы, ён усё ж ня ведае, як зь імі трэба паступіць. А нехта трэці, убачыўшы стодаляравую банкноту, падыме яе, знойдзе чалавека, які яе страціў, і аддасьць грошы гаспадару. Такі чалавек не патраціць чужых грошай і разам з тым не пакіне іх на вуліцы. Падабраўшы грошы і вярнуўшы іх таму, хто іх страціў, ён зробіць і прыстойна, і мудра.

Калі багацьці проста пераходзяць з рук капіталістаў у рукі камуністаў, гэта не вырашае асноўнай праблемы сучаснай палітыкі. Досьвед паказвае, што камуніст, атрымаўшы грошы, выкарыстоўвае іх для задавальненьня ўласных пачуцьцяў. Насамрэч усе багацьці сьвету належаць Крышне, і кожная жывая істота, няхай гэта будзе чалавек ці жывёла, мае неад’емнае права выкарыстоўваць уласнасьць Бога для падтрыманьня свайго існаваньня. Калі ж чалавек – усё роўна, камуніст ён ці капіталіст – бярэ больш, чым яму неабходна для падтрыманьня свайго існаваньня, ён – злодзей, і законы прыроды абавязкова пакараюць яго.

Багацьці сьвету павінны выкарыстоўвацца на карысьць усіх жывых істотаў, паколькі такі плян маці-прыроды. Кожны з нас мае права карыстацца багацьцямі Госпада, каб падтрымліваць сваё існаваньне ў гэтым сьвеце. Авалодаўшы мастацтвам навуковага выкарыстаньня ўласнасьці Госпада, людзі перастануць замахвацца на правы адзін аднаго. Толькі тады можна будзе збудаваць ідэальнае грамадзтва. Асноўны прынцып такога духоўнага грамадзтва сфармуляваны ў першай мантры «Шры Ішапанішад»:

«Усё жывое й нежывое ў сусьвеце знаходзіцца ва ўладзе Госпада і належыць Яму. Таму кожны павінен браць толькі тое, што неабходна й выдзелена яму як ягоная доля, і не замахвацца на астатняе, добра разумеючы, каму ўсё належыць».

Адданым Крышны добра вядома, што ў аснове матэрыяльнага сьвету ляжыць дасканалы плян Госпада, паводле якога кожная жывая істота можа задавальняць свае жыцьцёвыя запатрабаваньні, не замахваючыся на жыцьцё або правы іншых істотаў. Дзякуючы дасканалай будове сьвету кожнаму, у залежнасьці ад ягоных сапраўдных патрэбаў, дадзена магчымасьць атрымаць належную яму долю матэрыяльных каштоўнасьцяў, і такім чынам усе людзі могуць жыць у міры і згодзе, калі будуць кіравацца прынцыпам «Жыць проста і думаць узьнёсла». На жаль, матэрыялісты, якія ня вераць у існаваньне пляна Бога і не імкнуцца да духоўнага разьвіцьця, злоўжываюць розумам, якім іх надзяліў Госпад, і выкарыстоўваюць яго толькі для таго, каб назапашваць матэрыяльныя багацьці. Імкнучыся палепшыць сваё матэрыяльнае становішча, яны вынаходзяць мноства сацыяльных сыстэмаў накшталт капіталізму ці матэрыялістычнага камунізму. Іх не цікавяць ні законы Бога, ні найвышэйшая мэта жыцьця. Ахопленыя прагай задавальняць сваё неспатольнае жаданьне пачуцьцёвых асалодаў, яны давялі да дасканаласьці «мастацтва» эксплюатаваць сваіх субратаў і іншых жывых істотаў.

Калі людзі ў грамадзтве пазбавяцца гэтых элемэнтарных заганаў, пералічаных Шрылам Рупам Госвамі (ацьяхары і інш.), спыніцца ўсякая варожасьць паміж чалавекам і жывёламі, капіталістамі і камуністамі і да т. п. Больш за тое, будуць вырашаны ўсе праблемы, зьвязаныя з палітычнымі рознагалосьсямі і эканамічнай нестабільнасьцю. Каб абудзіць у сабе такую чыстую сьвядомасьць, неабходна належная духоўная адукацыя і навукова абгрунтаваная практыка, якія прапануе людзям рух сьвядомасьці Крышны.

Рух сьвядомасьці Крышны прапануе духоўную аснову для стварэньня такой супольнасьці людзей, якая зацьвердзіць мір на зямлі. Кожны разумны чалавек павінен ачысьціць сваю сьвядомасьць і пераадолець пералічаныя вышэй перашкоды на шляху адданага служэньня, з усёй шчырасьцю далучыўшыся да руху сьвядомасьці Крышны.