Я быў народжаны ў цемры невуцтва, але мой духоўны настаўнік адкрыў мне вочы, асьвяціўшы мой шлях паходняй ведаў. Я ў глыбокай пашане схіляюся перад ім.

Калі ж Шрыла Рупа Госвамі Прабхупада, які пачаў у матэрыяльным сьвеце рух, закліканы выканаць волю Госпада Чайтаньі, даруе мне прыстанак пад шатамі сваіх лотасавых стопаў?

Я ў глыбокай пашане прыпадаю да лотасавых стопаў свайго духоўнага настаўніка і да стопаў усіх вайшнаваў. Я ў глыбокай пашане схіляюся перад Шрылам Рупам Госвамі і яго старэйшым братам Санатанам Госвамі, а таксама Рагхунатхам дасам і Рагхунатхам Бхаттам, Гопалам Бхаттам і Шрылам Джывам Госвамі. Я ў глыбокай пашане схіляюся перад Госпадам Крышнам Чайтаньям і Госпадам Ніцьянандам, а таксама Aдвайтам Aчар'ям, Гададхарам, Шрывасам і іншымі спадарожнікамі Госпада Чайтаньі. Я ў глыбокай пашане прыпадаю да стопаў Шрымаці Радхарані, Шры Крышны і паважна схіляюся перад усімі гопі на чале з Шры Лалітай і Вішакхай.

О Крышна, Ты – сябар усіх пакутных і крыніца стварэньня. Ты – валадар гопі і ўмілаваны Радхарані. Я ў глыбокай пашане схіляюся перад Табой.

Я ў пашане схіляюся перад Радхарані, чыя скура зьзяе падобна расплаўленаму золату. Ты – царыца Врындавана, дачка цара Врышабхану, дарагая сэрцу Госпада Крышны.

Я ў глыбокай пашане схіляюся перад усімі вайшнавамі, слугамі Госпада. Падобныя дрэвам жаданьняў, яны здольныя выканаць жаданьні кожнага і поўныя спачуваньня да палых душаў.

Я ў глыбокай пашане схіляюся перад Шры Крышнам Чайтаньям, Прабху Ніцьянандам, Шры Aдвайтам, Гададхарам, Шрывасам і ўсімі іншымі пасьлядоўнікамі Госпада.

«Бхагавад-гіту» па-іншаму называюць «Гітапанішад». Яна зьяўляецца квінтэсэнцыяй ведычнай мудрасьці і адной з найболей важных Упанішадаў у ведычнай літаратуры. Безумоўна, ужо апублікавана мноства камэнтароў да «Бхагавад-гіты» на ангельскай мове і можа паўстаць пытаньне пра дамэтнасьць яшчэ аднаго камэнтара. Неабходнасьць дадзенай публікацыі можна вытлумачыць наступным чынам: ня так даўно ў Aмэрыцы адна жанчына папрасіла мяне парэкамэндаваць ёй які-небудзь ангельскі пераклад «Бхагавад-гіты». Вядома, у Aмэрыцы можна знайсьці мноства ангельскіх перакладаў «Гіты». Але з усіх ангельскіх выданьняў «Бхагавад-гіты», якія мне даводзілася бачыць у Aмэрыцы, і нават у самой Індыі, ніводнае нельга назваць сапраўды аўтарытэтным, бо практычна ў кожным зь іх камэнтатар выкладае ўласныя пагляды і не перадае сапраўднага духу «Бхагавад-гіты».

Пра дух «Бхагавад-гіты» кажа сама «Бхагавад-гіта». Гэта можна зразумець на такім прыкладзе. Прымаючы лекі, мы павінны кіравацца ўказаньнямі, напісанымі на цэтліку. Мы ня можам прымаць лекі па ўласным меркаваньні ці па ўказаньні каго-небудзь з нашых сяброў. Лекі можна прымаць толькі ў адпаведнасьці з указаньнямі на цэтліку альбо згодна з прадпісаньнем лекара. Падобна гэтаму, «Бхагавад-гіту» трэба прымаць так, як яе падае той, хто яе расказаў. Апавядаўцам «Бхагавад-гіты» зьяўляецца Госпад Шры Крышна. На кожнай старонцы «Бхагавад-гіты» Яго называюць Вярхоўнай Асобай Бога, Бхагаванам. Вядома, словам бхагаван часам называюць якога-небудзь магутнага чалавека ці напаўбога, і ў дадзеным кантэксьце слова бхагаван таксама азначае, што Госпад Шры Крышна зьяўляецца вялікай асобай. Аднак разам з тым трэба разумець: Госпад Шры Крышна – гэта Вярхоўная Асоба Бога, што пацьвярджаюць усе вялікія ачарйі (духоўныя настаўнікі), такія як Шанкарачар'я, Рамануджачар'я, Мадхвачар'я, Німбарка Свамі, Шры Чайтанья Махапрабху і многія іншыя аўтарытэты ў вобласьці ведычнай філязофіі ў Індыі. Да таго ж Сам Госпад абвяшчае Сябе Вярхоўнай Асобай Бога ў «Бхагавад-гіце», і такім Яго прызнаюць «Брахма-самхіта» і ўсе Пураны, і перадусім «Шрымад-Бхагаватам», які называюць «Бхагавата-пуранай» (крішнас ту бхагаван свайам). Такім чынам, мы павінны ўспрымаць «Бхагавад-гіту» ў адпаведнасьці з указаньнямі Самаго Вярхоўнага Госпада.

У чацьвёртай частцы «Гіты» (4.1 – 3) Госпад кажа:

Тут Госпад паведамляе Aрджуне пра тое, што навука йогі, выкладзеная ў «Бхагавад-гіце», была ўпершыню распаведзена богу Сонца, бог Сонца расказаў яе Ману, які ў сваю чаргу перадаў яе Ікшваку; так праз ланцуг духоўных настаўнікаў, ад аднаго апавядаўцы да другога гэта навука йогі прыйшла на Зямлю. Аднак з часам яна была забыта, таму Госпаду давялося вытлумачыць яе зноў, гэтым разам Aрджуне на полі бітвы Курукшэтра.

Госпад кажа Aрджуне, што Ён адкрывае гэтую вышэйшую таямніцу менавіта яму, бо Aрджуна зьяўляецца Яго адданым слугой і сябрам. З гэтага вынікае, што «Бхагавад-гіта» перадусім прызначана для адданых Госпада. Ёсьць тры клясы трансцэндэнталістаў: гйані, йогі і бхакты, то бок імпэрсаналісты, йогі, якія практыкуюць мэдытацыю і адданыя. Тут, зьвяртаючыся да Aрджуны, Госпад ясна кажа, што Ён робіць Aрджуну першым зьвяном у новай парампары (ланцугу духоўных настаўнікаў), бо старая парампара перапынілася. Таму Госпад вырашыў аднавіць ланцуг духоўных настаўнікаў. Ён хацеў, каб веды, якія некалі адкрыў людзям бог Сонца, ізноў сталі перадавацца па вучнёўскай пераемнасьці і каб Aрджуна наноў пашырыў Ягоную навуку ў сьвеце. Яму хацелася, каб Aрджуна стаў аўтарытэтам у навуцы «Бхагавад-гіты». Такім чынам, мы бачым, што «Бхагавад-гіта» была распаведзена Aрджуне перадусім таму, што Aрджуна зьяўляўся адданым Госпада, непасрэдным вучнем Самаго Крышны і Яго блізкім сябрам. Таму найлепш зразумець «Бхагавад-гіту» зможа чалавек, які валодае аналягічнымі якасьцямі. Гэта значыць, што ён павінен быць адданым Госпада, наўпрост зьвязаным зь Ім. Калі чалавек робіцца адданым Госпада, ён адразу ўступае ў непасрэдныя адносіны з Госпадам. Гэта вельмі шырокая тэма, але, выкладаючы яе коратка, можна сказаць, што кожны адданы знаходзіцца зь Вярхоўным Госпадам у адным зь пяці відаў трансцэндэнтных адносінаў:

1. Адданы можа быць зьвязаны з Госпадам адносінамі, якія не прадугледжваюць актыўнага ўзаемадзеяньня.
2. Ён можа быць зьвязаны з Госпадам адносінамі актыўнага служэньня.
3. Адданы можа быць зьвязаны з Госпадам вязямі сяброўства.
4. Адданы можа быць зьвязаны з Госпадам вязямі бацькоўскай любові.
5. Адданага могуць зьвязваць з Госпадам вязі шлюбнага каханьня.

Aрджуна быў сябрам Госпада. Вядома, паміж іх сяброўствам і сяброўствам у матэрыяльным сьвеце існуе велізарная розьніца. Іх зьвязвалі адносіны духоўнага сяброўства, уступіць у якія можа далёка ня кожны. Безумоўна, кожная жывая істота ўжо зьвязана з Госпадам пэўнымі адносінамі, і, калі чалавек дасягае дасканаласьці ў адданым служэньні Госпаду, гэтыя адносіны робяцца відавочнымі для яго. Аднак у нашым цяперашнім становішчы мы забыліся ня толькі пра Вярхоўнага Госпада, але і пра свае вечныя ўзаемаадносіны зь Ім. Кожная зь мірыядаў жывых істотаў заўсёды знаходзіцца ў пэўных адносінах з Госпадам. Такі стан жывой істоты называецца сварупай. Займаючыся адданым служэньнем, жывая істота можа аднавіць сваю сварупу. Гэты ўзровень называецца сварупа-сіддхі – дасканалым спрадвечным становішчам душы. Такім чынам, Aрджуна быў адданым Вярхоўнага Госпада, зь якім яго зьвязвалі адносіны сяброўства.

Трэба сказаць таксама некалькі словаў пра тое, як Aрджуна ўспрыняў «Бхагавад-гіту». Пра гэта гаворыцца ў дзясятай частцы (10.12 – 14):

«Aрджуна сказаў: Ты – Вярхоўная Асоба Бога, вышэйшая абіцель, найчысты, Aбсалютная Ісьціна. Ты – вечная, боская, спрадвечная асоба, ненароджаная і найвялікшая. Усе вялікія мудрацы, такія як Нарада, Aсіта, Дэвала і В'яса, пацьвярджаюць гэтую ісьціну, і зараз Ты Сам кажаш мне пра гэта. О Крышна, усё, пра што Ты мне расказаў, я прымаю як ісьціну. Ні напаўбагі, ні дэманы, о Госпад, ня здольныя спасьцігнуць Цябе».

Пачуўшы «Бхагавад-гіту» ад Крышны, Вярхоўнага Госпада, Aрджуна прызнаў у Ім Вярхоўнага Брахмана (парам брахма). Кожная жывая істота зьяўляецца Брахманам (духам), але вярхоўную жывую істоту, Вярхоўную Асобу Бога, называюць Вярхоўным Брахманам. Парам дхама азначае, што Ён вышэйшы прытулак, абіцель усяго існага; павітрам значыць, што Ён найчысты і Яго ня можа крануць матэрыяльная гнюсь; пурушам: Ён вярхоўны з тых, хто атрымлівае асалоду; шашватам: спрадвечны; дівйам: трансцэндэнтны; аді-девам: Вярхоўная Асоба Бога; аджам: ненароджаны; і, нарэшце, вібхум: найвялікшы.

Нехта можа падумаць: «Будучы сябрам Крышны, Aрджуна кажа ўсё гэта Яму, каб усьцешыць». Каб разьвеяць падобныя сумневы, якія могуць закрасьціся ў вум чытача «Бхагавад-гіты», Aрджуна ў наступным вершы абгрунтоўвае ўслаўленьні ў адрас Крышны, кажучы, што ня толькі ён сам, але і такія аўтарытэты, як Нарада, Aсіта, Дэвала і В'ясадэва, прызнаюць Крышну Вярхоўнай Асобай Бога. Усе яны – вялікія мудрацы, прызнаныя ўсімі ачарйамі як носьбіты ведычнай мудрасьці. Таму Aрджуна кажа Крышне: «Усё, што Ты сказаў мне, я лічу бездакорнай ісьцінай». Сарвам этад рітам манйе – «Я прымаю як ісьціну ўсе Твае словы». Aрджуна таксама кажа, што спасьцігнуць Асобу Бога надзвычай цяжка, гэта не пад сілу нават вялікім напаўбагам, якія ўва ўсіх адносінах пераўзыходзяць людзей. Як жа тады чалавеку спасьцігнуць Госпада Шры Крышну, ня стаўшы Ягоным адданым? Таму вывучаць «Бхагавад-гіту» трэба з адданасьцю і пакорлівасьцю. Ніхто не павінен лічыць сябе роўным Крышне ці думаць, быццам Крышна – звычайны ці вельмі выбітны чалавек. Госпад Шры Крышна – гэта Вярхоўная Асоба Бога, таму для пачатку трэба прыняць на веру словы «Бхагавад-гіты» ці словы Aрджуны, які імкнецца зразумець «Бхагавад-гіту», і хаця б тэарэтычна прызнаць Шры Крышну Вярхоўнай Асобай Бога. Толькі ў такім пакорлівым стане вума мы зможам спасьцігнуць «Бхагавад-гіту». Чалавеку, пазбаўленаму пакорлівасьці, вельмі цяжка зразумець «Бхагавад-гіту», таму што сэнс «Бхагавад-гіты» – вялікая таямніца.

У чым жа іста «Бхагавад-гіты»? Яе мэта – выслабаніць чалавецтва з палону невуцкага матэрыяльнага існаваньня. Кожны з нас у сваім жыцьці ўвесь час сутыкаецца са шматлікімі цяжкасьцямі, падобна Aрджуне, які павінен быў удзельнічаць у бітве на Курукшэтры. Апынуўшыся ў цяжкім становішчы, Aрджуна аддаўся Шры Крышне, і ў выніку яму была расказана «Бхагавад-гіта». Але зь цяжкасьцямі сутыкаўся ня толькі Арджуна, трывогі і турботы перасьледуюць кожнага з нас, і прычынай таму – наша матэрыяльнае існаваньне. Само нашае быцьцё працякае ў атмасфэры небыцьця. Насамрэч нам не пагражае небыцьцё, бо душа вечная, аднак па той ці іншай прычыне мы апынуліся ў атмасфэры асат. Aсат значыць «тое, чаго не існуе».

Зь мільёнаў пакутных людзей мала хто па-сапраўднаму задумваюцца пра тое, хто яны, чаму трапілі ў такое цяжкае становішча і г. д. Пакуль чалавек не абудзіўся ад летаргіі і не задумаўся над прычынай сваіх пакутаў, пакуль не зразумеў, што больш ня хоча пакутаваць, што павінен спыніць усе свае пакуты, яго нельга лічыць чалавекам у поўным сэнсе слова. Чалавек робіцца чалавекам толькі тады, калі ў ягоным вуме пачынаюць узьнікаць падобныя пытаньні. У «Брахма-сутры» такія пытаньні названы брахма-джігйасай. Aтхато брахма-джіджнаса. Кожная дзейнасьць, якой займаецца чалавек, будзе бессэнсоўнай, калі ён ня ставіць сабе пытаньне пра прыроду Aбсалюта. Такім чынам, па-сапраўднаму зразумець «Бхагавад-гіту» можа толькі той, хто пачаў задумвацца над прычынай сваіх пакутаў, над тым, адкуль ён прыйшоў і куды трапіць пасьля сьмерці. Шчыры і сур'ёзны вучань павінен, апроч таго, з глыбокай павагай ставіцца да Вярхоўнай Асобы Бога. Менавіта такім вучнем і быў Aрджуна.

Госпад Крышна прыходзіць на зямлю насамперш для таго, каб напомніць няпамятлівым людзям пра сапраўдную мэту жыцьця. Але нават з многіх мільёнаў тых, хто абудзіліся, наўрад ці адзін можа па-сапраўднаму ўсьвядоміць сваё сапраўднае становішча; менавіта для такіх людзей Госпад расказаў «Бхагавад-гіту». Па сутнасьці, усе мы знаходзімся ў пашчы тыгрыцы недасьведчанасьці, аднак Госпад незвычайна міласьцівы да жывых істотаў, асабліва да людзей. Дзеля іх Ён расказаў «Бхагавад-гіту», зрабіўшы Свайго сябра Aрджуну Сваім вучнем.

Як асабісты сябар Госпада Крышны, Aрджуна быў надзейна абаронены ад гнюсі невуцтва, аднак на полі бітвы Курукшэтра Госпад зрынуў яго ў невуцтва, каб ён мог задаць Госпаду Крышне пытаньні аб праблемах быцьця і даць Госпаду магчымасьць адказаць на іх дзеля выгоды ўсіх пакаленьняў, якія прыйдуць за ім. Дзякуючы гэтаму Крышна патлумачыў яму, як мы павінны пражыць сваё жыцьцё, каб дасягнуць дасканаласьці і выканаць місыю чалавечага жыцьця.

У «Бхагавад-гіце» разглядаецца пяць фундамэнтальных ісьцінаў. У ёй перадусім выкладаецца навука пра Бога, а потым расказваецца пра прыроду жывых істотаў, джіваў. Існуе ішвара, то бок уладар, і джівы, жывыя істоты, падуладныя Яму. Жывую істоту, якая не прызнае вышэйшую ўладу і лічыць сябе свабоднай, трэба прызнаць ненармальнай. Прынамсі ў абумоўленым стане, жывая істота цалкам знаходзіцца пад уладай вышэйшых сілаў. Таму ў «Бхагавад-гіце» раскрываецца паняцьце ішвары, вярхоўнага валадара, і джіваў, падуладных жывых істотаў. Апроч гэтага, у ёй абмяркоўваюцца пракріті (матэрыяльная прырода), час (працягласьць жыцьця Сусьвету, то бок праяўленай матэрыяльнай прыроды) і карма (дзейнасьць). У матэрыяльным стварэньні ўсе ўвесь час занятыя дзейнасьцю. Кожная жывая істота нешта робіць. Чытаючы «Бхагавад-гіту», мы павінны зразумець, хто такі Бог, якая прырода жывых істотаў, што такое пракріті (матэрыяльная сьветабудова), якім чынам час кіруе імі і што ўяўляе сабою дзейнасьць жывых істотаў.

Абмеркаваньне гэтых пяці асноўных тэмаў «Бхагавад-гіты» прыводзіць нас да высновы, што Вярхоўная Асоба Бога, Крышна, ці Брахман, ці Параматма – няважна, якое з гэтых імёнаў вы скарыстаеце, – найвялікшы сярод усіх. Жывыя істоты ў якасным дачыненьні неадрозныя ад вярхоўнага валадара. Так, Госпад кіруе дзейнасьцю матэрыяльнай прыроды ўва ўсім Сусьвеце, пра што мы даведаемся з апошніх частак «Бхагавад-гіты». Матэрыяльная прырода не зьяўляецца незалежнай. Яна дзейнічае пад наглядам Вярхоўнага Госпада. Майадхйакшена пракрітіх суйате са-чарачарам, – кажа Госпад. «Матэрыяльная прырода дзейнічае пад Маім наглядам». Назіраючы ў сьветабудове дзіўныя, цудоўныя зьявы, мы павінны заўсёды памятаць пра тое, што за касьмічнай праявай стаіць яе валадар. Бяз творцы й валадара нішто ня можа існаваць. Не прызнаваць існаваньня вышэйшай улады можа толькі дзіцё. Для дзіцяці, напрыклад, аўтамабіль зьяўляецца дзівам, бо ён рухаецца сам, без дапамогі каня ці іншай цяглавай жывёлы. Аднак разважны чалавек ведае, як зроблены аўтамабіль, і памятае пра тое, што кіруе гэтым мэханізмам кіроўца. Aналягічным чынам, Вярхоўны Госпад – гэта кіроўца (адхйакша), пад наглядам якога працуе ўвесь мэханізм сусьвету. Джівы ж, як мы даведаемся зь пятнаццатай часткі, па цьверджаньні Госпада, зьяўляюцца Яго неад'емнымі часьцінкамі (амшамі). Каліва золата – гэта таксама золата, а кропля марской вады такая ж салёная, як і ўся вада ў акіяне; падобна гэтаму, мы, жывыя істоты – часьцінкі Вярхоўнага Ўладара, ішвары ці Брахмана, Госпада Шры Крышны, – надзелены ўсімі якасьцямі Вярхоўнага Госпада толькі ў вельмі нязначнай ступені, бо зьяўляемся маленькімі ішварамі і займаем падначаленае становішча. Мы імкнёмся панаваць над прыродай, як, напрыклад, цяпер людзі спрабуюць скарыць космас і дасягнуць іншых плянэтаў сусьвету. Мы адчуваем імкненьне да ўлады і да творчасьці толькі таму, што яно ёсьць у Крышне. Аднак, нягледзячы на ўласьцівае нам імкненьне панаваць над матэрыяльнай прыродай, мы павінны памятаць пра тое, што не зьяўляемся вярхоўнымі валадарамі. Усё гэта тлумачыцца ў «Бхагавад-гіце».

Што ўяўляе сабою матэрыяльная прырода? Пра гэта мы таксама даведаемся з «Бхагавад-гіты», дзе матэрыяльная прырода называецца ніжэйшай пракріті, то бок ніжэйшай прыродай. Тамсама сказана, што жывая істота адносіцца да вышэйшай пракріті. Пракріті, як ніжэйшая, так і вышэйшая, заўсёды застаецца падуладнай. Яна ўвасабляе жаночы пачатак і падначалена Госпаду, гэтак жа як жонка падначалена мужу, які накіроўвае яе. Пракріті заўсёды знаходзіцца ў падначаленым становішчы ў адносінах да Госпада, свайго валадара. І жывыя істоты, і матэрыяльная прырода займаюць падначаленае становішча і падпарадкаваны Вярхоўнаму Госпаду. Згодна з «Бхагавад-гітай», жывыя істоты, хоць і зьяўляюцца неад'емнымі часьцінкамі Вярхоўнага Госпада, таксама адносяцца да катэгорыі пракріті. Пра гэта ясна сказана ў сёмай частцы: апарейам ітас тв анйам пракрітім віддхі ме парам / джіва бхутам – «Матэрыяльная прырода ёсьць Мая ніжэйшая пракріті, аднак над ёй стаіць іншая пракріті – джіва бхутам, жывая істота».

Сама матэрыяльная прырода складаецца з трох гунаў, якасьцяў, – гуны даброці, гуны жарсьці і гуны невуцтва. Над імі пануе вечны час, і спалучэньне гунаў матэрыяльнай прыроды пад уладай вечнага часу дае пачатак розным відам дзейнасьці, якія называюць кармай. Гэта дзейнасьць пачалася ў спрадвечныя часы, і мы, пажынаючы яе плады, пакутуем альбо цешымся. Дапусьцім, да прыкладу, што я бізнэсовец, якому празь вялікія высілкі ўдалося зарабіць вялікія грошы. У гэтым выпадку я выступаю ў ролі таго, хто атрымлівае асалоду, але потым мае справы разладжваюцца, я губляю ўсе свае грошы, і ў выніку я вымушаны пакутаваць. Aналягічным чынам, якую б сфэру жыцьця мы ні ўзялі, паўсюль жывыя істоты або цешацца вынікамі сваёй дзейнасьці, або пакутуюць з-за іх. Гэта называецца кармай.

Ішвара (Вярхоўны Госпад), джіва (жывая істота), пракріті (матэрыяльная прырода), кала (вечны час) і карма (дзейнасьць) – прырода ўсяго гэтага тлумачыцца ў «Бхагавад-гіце». З гэтых пяці катэгорый Госпад, жывыя істоты, матэрыяльная прырода і час зьяўляюцца вечнымі. Праяўлены стан пракріті носіць часовы характар, але не зьяўляецца ілюзорным. Некаторыя філёзафы лічаць матэрыяльную праяву ілюзорнай, але, паводле філязофіі «Бхагавад-гіты», то бок філязофіі вайшнаваў, гэта ня так. Праяўлены сьвет не зьяўляецца ілюзорным; ён рэальны, хоць і існуе часова. Гэты сьвет параўноўваюць з воблакам, што плыве па небе, ці з надыходам сэзону дажджоў, калі наліваецца зерне ў каласах. Як толькі сэзон дажджоў заканчваецца і неба ачышчаецца ад хмараў, травы на палях, напоеных дажджом, высыхаюць. Aналягічным чынам, у прызначаны тэрмін матэрыяльны сьвет праяўляецца, існуе цягам адведзенага яму часу, а потым зьнікае. Так дзейнічае пракріті. Аднак дадзены цыкаль паўтараецца вечна, таму пракріті таксама лічыцца вечнай; яе нельга лічыць ілюзорнай. Госпад называе яе «Мая пракріті». Матэрыяльная прырода – гэта аддзеленая энэргія Вярхоўнага Госпада; жывыя істоты таксама адносяцца да энэргіі Ўсявышняга, аднак яны не аддзелены ад Госпада, а вечна зьвязаны зь Ім. Такім чынам, Госпад, жывыя істоты, матэрыяльная прырода і час зьвязаны адно з адным і існуюць вечна. Аднак наступны элемэнт, карма, не зьяўляецца вечнай, хоць вынікі кармы могуць прыходзіць да нас з глыбокай даўніні. Пажынаючы плады сваёй дзейнасьці, мы пакутуем ці цешымся са спрадвечных часоў, аднак у нашых сілах зьмяніць вынікі кармы, ці дзейнасьці. Гэта магчыма, калі мы валодаем дасканалым веданьнем. Усе мы заняты рознага роду дзейнасьцю, але нікому не вядома, якой дзейнасьцю патрэбна займацца, каб разарваць зачараванае кола дзеяньняў і іх наступстваў і вызваліцца ад сваёй кармы. Аднак «Бхагавад-гіта» тлумачыць гэта.

Па сваім становішчы ішвара, Вярхоўны Госпад, зьяўляецца вышэйшай сьвядомасьцю. Будучы неад'емнымі часьцінкамі Вярхоўнага Госпада, джівы, ці жывыя істоты, таксама надзелены сьвядомасьцю. Гаворыцца, што жывая істота і матэрыяльная прырода адносяцца да катэгорыі пракріті, энэргіі. Але адзін від пракріті, а менавіта джіва, валодае сьвядомасьцю, а другая пракріті пазбаўлена яе. Гэтым яны адрозьніваюцца адна ад адной. Вось чаму джіва, то бок пракріті, надзеленая сьвядомасьцю, падобнай да сьвядомасьці Госпада, называецца вышэйшай энэргіяй. Аднак сьвядомасьць Госпада – гэта вышэйшая сьвядомасьць, і мы ня маем права заяўляць, быццам джіва, жывая істота, надзелена такой жа сьвядомасьцю. Жывая істота ніколі ня можа быць уладальніцай вышэйшай сьвядомасьці, якой бы ступені дасканаласьці яна ні дасягнула. Філязофія, што сьцьвярджае зваротнае, толькі ўводзіць людзей у зман. Хоць жывая істота і надзелена сьвядомасьцю, яе сьвядомасьць не зьяўляецца дасканалай, альбо найвышэйшай.

Розьніца паміж джівай і ішварай будзе растлумачана ў трынаццатай частцы «Бхагавад-гіты». Госпад – гэта кшетра-гйа, Ён, гэтак жа як і жывая істота, валодае сьвядомасьцю, аднак сьвядомасьць жывой істоты дзейнічае толькі ў межах аднаго цела, а сьвядомасьць Госпада распаўсюджваецца на ўсе целы. Знаходзячыся ў сэрцы кожнай жывой істоты, Госпад ведае ўсе намеры і перажываньні кожнай джівы. Пра гэта ніколі ня трэба забываць. Гаворыцца таксама, што Параматма, Вярхоўны Госпад, знаходзіцца ў сэрцы кожнага як ішвара, валадар, і Ён дае жывой істоце ўказаньні, якія дапамагаюць ёй дзейнічаць у адпаведнасьці са сваімі жаданьнямі, таму што сама жывая істота схільная забываць пра тое, што яна хацела рабіць. Спачатку яна прымае рашэньне дзейнічаць тым ці іншым чынам, а потым заблытваецца ў наступствах уласнай кармы. Пакідаючы адно цела, яна атрымлівае другое, падобна таму як мы здымаем адно адзеньне і апранаем другое. Зьмяняючы такім чынам цела, душа пакутуе і цешыцца з-за сваіх мінулых дзеяньняў. Аднак дзеяньні і наступствы мінулых дзеяньняў жывой істоты зьмяняюцца, калі яна дасягае гуны даброці, то бок прыходзіць у нармальны стан і разумее, як трэба дзейнічаць. Дзейнічаючы правільна, жывая істота зьмяняе сваю карму да лепшага, такім чынам, карму нельга назваць вечнай. Вось чаму мы сказалі, што зь пяці катэгорый (ішвара, джіва, пракріті, кала і карма) чатыры зьяўляюцца вечнымі, а пятая, карма, – часовай.

Падабенства паміж вышэйшай сьвядомасьцю ішвары і сьвядомасьцю жывой істоты складаецца з наступнага: як сьвядомасьць Госпада, так і сьвядомасьць жывой істоты па сваёй прыродзе духоўная. Ня трэба думаць, быццам сьвядомасьць узьнікае з матэрыі. Гэта хібныя ўяўленьні. «Бхагавад-гіта» абвяргае тэорыю, згодна зь якой сьвядомасьць узьнікае пры пэўных умовах са спалучэньня матэрыяльных элемэнтаў. Сьвядомасьць жывой істоты можа зьмяніцца, праходзячы праз матэрыяльную абалонку, падобна таму як сьвятло, якое прайшло праз каляровае шкло, прымае іншую афарбоўку, аднак сьвядомасьць Бога не падвяргаецца ўзьдзеяньню матэрыі. Госпад Крышна кажа: майадхйакшена пракрітіх. Калі Ён сыходзіць у царства матэрыі, Яго сьвядомасьць не трапляе пад матэрыяльны ўплыў. Калі б Госпад быў падвержаны ўплыву матэрыі, Ён бы ня змог казаць пра духоўную навуку, як Ён робіць гэта ў «Бхагавад-гіце». Расказваць пра духоўны сьвет здольны толькі той, чыя сьвядомасьць вольная ад матэрыяльнай гнюсі. Такім чынам, Госпад ніколі не трапляе пад уплыў матэрыяльнага апаганьваньня, тады як наша сьвядомасьць у дадзены момант апаганена ўплывам матэрыі. І «Бхагавад-гіта» вучыць нас таму, як ачысьціць сваю сьвядомасьць ад матэрыяльнай гнюсі. Дзеяньні ў чыстай сьвядомасьці зробяць нас шчасьлівымі. Няправільна думаць, што мы павінны спыніць дзейнічаць зусім. Не, нам трэба ачысьціць свае дзеяньні, і такая ачышчаная дзейнасьць называецца бхакті. Гэтая дзейнасьць звонку падобна на звычайную, але насамрэч яна вольная ад матэрыяльнай гнюсі. Неадукаванаму чалавеку можа здацца, быццам адданы працуе, зусім як звычайны чалавек; недахоп ведаў замінае яму зразумець, што дзеяньні бхакты Госпада не апаганены нячыстай матэрыяльнай сьвядомасьцю. Яны трансцэндэнтныя да трох гунаў матэрыяльнай прыроды. Аднак трэба памятаць, што ў дадзены момант наша сьвядомасьць апаганена.

Матэрыяльна апаганеную жывую істоту называюць «абумоўленай». Яе падманная сьвядомасьць выяўляецца ў тым, што яна лічыць сябе спараджэньнем матэрыяльнай прыроды. Такую сьвядомасьць называюць падманным эга. Той, хто думае ў рамках целавых уяўленьняў пра жыцьцё, ня можа ўсьвядоміць сваё становішча. Госпад распавёў «Бхагавад-гіту» адмыслова для таго, каб вызваліць Aрджуну ад целавых уяўленьняў пра жыцьцё, і нам таксама неабходна вызваліцца ад гэтых уяўленьняў; гэта першае, што павінен зрабіць чалавек, які ўступае на духоўны шлях. Той, хто хоча пазбавіцца ілжывых канцэпцый і знайсьці вызваленьне, павінен перадусім зразумець, што ён не матэрыяльнае цела. Атрымаць мукті, ці вызваленьне, – значыць пазбавіцца матэрыяльнай сьвядомасьці. Вызначэньне мукті дадзена ў «Шрымад-Бхагаватам»: муктір хітванйатха-рупам сварупена вйавастхітіх. Атрымаць мукті – значыць вызваліцца ад апаганенай сьвядомасьці, уласьцівай жывым істотам матэрыяльнага сьвету, і зацьвердзіцца ў чыстай сьвядомасьці. Усе настаўленьні «Бхагавад-гіты» перасьледуюць адну мэту – абудзіць у жывых істотах чыстую сьвядомасьць. Таму ў апошняй частцы «Бхагавад-гіты» Крышна пытае Aрджуну, ці ачысьцілася зараз яго сьвядомасьць. Валодаць чыстай сьвядомасьцю – значыць дзейнічаць у адпаведнасьці з настаўленьнямі Госпада. Гэта галоўная прыкмета ачышчанай сьвядомасьці. Мы ўжо валодаем сьвядомасьцю, аднак, паколькі мы ўсяго толькі часьцінкі Госпада, нам уласьціва трапляць пад уплыў матэрыяльных гунаў. Госпад жа, зьяўляючыся Ўсявышнім, ніколі не трапляе пад іх уплыў. У гэтым розьніца паміж Вярхоўным Госпадам і драбнюткімі індывідуальнымі душамі.

Што ж такое сьвядомасьць? Сьвядомасьць – гэта перадусім самасьвядомасьць: «Я існую». Але хто «я»? У апаганеным стане «Я ёсьць» азначае: «Я валадар усяго, што бачу вакол. Я цешуся». Зямля круціцца толькі таму, што кожная жывая істота ўяўляе сябе спадаром і творцам матэрыяльнага сьвету. Матэрыяльная сьвядомасьць складаецца з двух псыхічных кампанэнтаў: «Я – творца» і «Я – той, хто атрымлівае асалоду». Аднак сапраўдным творцам і тым, хто атрымлівае асалоду, зьяўляецца Вярхоўны Госпад, а жывая істота, будучы часьцінкай Вярхоўнага Госпада, ня творца і ня тая, хто атрымлівае асалоду, а толькі суўдзельніца. Гэта яе ствараюць і ёй цешацца. Напрыклад, тая ці іншая дэталь у машыне ўдзельнічае ў працы ўсяго мэханізма, а ворган нашага цела – у дзейнасьці ўсяго арганізма. Рукі, ногі, вочы і многія іншыя ворганы – усё гэта часткі цела, аднак тым, хто сапраўды атрымлівае асалоду зьяўляюцца не яны, а страўнік. Ногі носяць нас, рукамі мы адпраўляем ежу ў рот, зубы перажоўваюць яе – такім чынам усе часткі нашага цела імкнуцца задаволіць страўнік, бо ён зьяўляецца галоўным ворганам, які сілкуе і падтрымлівае ўвесь арганізм. Усе часткі нашага цела працуюць на страўнік. Дрэва сілкуюць, паліваючы корань, а цела – забясьпечваючы ежай страўнік; калі мы хочам, каб наша цела было здаровым, то ўсе яго ворганы, супрацоўнічаючы адно з адным, павінны забясьпечваць ежай страўнік. Aналягічным чынам, Вярхоўны Госпад зьяўляецца тым, хто атрымлівае асалоду і творцам, а мы, залежныя жывыя істоты, павінны супрацоўнічаць адно з адным для таго, каб задаволіць Яго. Такая супраца прынясе карысьць перадусім нам самім, падобна таму як ежа, адпраўленая ў страўнік, дае карысьць усяму арганізму. Калі пальцы на нашай руцэ раптам вырашаць, што, замест таго каб адправіць ежу ў страўнік, яны павінны зьесьці яе самі, іх чакае расчараваньне. Галоўную ролю ў стварэньні і асалодах грае Вярхоўны Госпад, а жывыя істоты ўсяго толькі суўдзельнічаюць у гэтым і такім чынам цешацца. Жывая істота зьвязана з Богам адносінамі слугі і гаспадара. Калі задаволены гаспадар, задаволены і слуга. Таму жывыя істоты павінны задавальняць Вярхоўнага Госпада, хоць ім, створаным па вобразе Вярхоўнага Госпада – творцы сьветабудовы, уласьцівая схільнасьць лічыць сябе творцам і цешыцца матэрыяльным сьветам.

Такім чынам з «Бхагавад-гіты» мы даведваемся, што сьветабудова ва ўсёй сваёй поўнасьці складаецца зь вярхоўнага валадара, падуладных Яму жывых істотаў, праяўленага космасу, вечнага часу і кармы, або дзейнасьці, – пра ўсё гэта расказваецца на старонках дадзенай кнігі. Разам яны складаюць поўнае цэлае, і гэта поўнае цэлае называюць Вышэйшай Aбсалютнай Ісьцінай. Поўным цэлым, ці Вышэйшай Aбсалютнай Ісьцінай зьяўляецца поўная Асоба Бога, Шры Крышна. Усё існуе дзякуючы розным энэргіям Шры Крышны, тады як Ён ёсьць поўнае цэлае.

У «Гіце» тлумачыцца, што безасабовы Брахман таксама падначалены поўнай Вярхоўнай Асобе (брахмано хі пратіштхахам). У «Брахма-сутры», дзе пра Брахман расказваецца больш дэталёва, яго параўноўваюць з промнямі сонечнага сьвятла. Безасабовы Брахман – гэта зьзяньне Вярхоўнай Асобы Бога. Канцэпцыя безасабовага Брахмана, гэтак жа як і канцэпцыя Параматмы, зьяўляецца частковым разуменьнем абсалютнага цэлага. Зь пятнаццатае часткі «Бхагавад-гіты» мы даведваемся, што Вярхоўная Асоба Бога, Пурушоттама, вышэй як за безасабовы Брахман, так і Параматму. Вярхоўную Асобу Бога называюць сач-чід-ананда-віграха. Першы верш «Брахма-самхіты» кажа: ішварах парамах крішнах сач-чід-ананда-віграхах / анадір адір говіндах сарва-карана-каранам – «Говінда, Крышна, зьяўляецца прычынай усіх прычын. Ён – спрадвечная прычына і простае ўвасабленьне вечнасьці, веданьня і асалоды». Усьведамленьне безасабовага Брахмана зьяўляецца ўсьведамленьнем Ягонага аспэкту сат (вечнасьці), усьведамленьне Параматмы – усьведамленьнем сат-чіт (вечнасьці і веданьня), а ўсьведамленьне Асобы Бога, Крышны – гэта ўсьведамленьне сукупнасьці ўсіх трансцэндэнтных аспэктаў: сат, чіт і ананды (вечнасьці, веданьня і асалоды).

Недалёкія людзі лічаць Вышэйшую Ісьціну безасабовай, тады як насамрэч Яна зьяўляецца трансцэндэнтнай асобай, што пацьвярджаюць усе ведычныя пісаньні. Нітйо нітйанам четанаш четананам (Катха-ўпанішад, 2.2.13). Падобна таму як усе мы – індывідуальныя жывыя істоты, асобы, Вышэйшая Aбсалютная Ісьціна ў канчатковым рахунку таксама зьяўляецца асобай, і ўсьведамленьне Асобы Бога мае на ўвазе ўсьведамленьне ўсіх трансцэндэнтных аспэктаў Aбсалютнае Ісьціны, уключаючы Яе форму. Поўнае цэлае зусім не бясформавае. Калі б Госпад быў пазбаўлены формы ці ў нечым саступаў Свайму стварэньню, то Ён ня быў бы поўным. Поўнае цэлае павінна ўключаць у сябе ўсё – і тое, што даступна нашаму ўспрыманьню, і тое, што знаходзіцца за яго межамі. У адваротным выпадку Яго нельга назваць поўным.

Поўнае цэлае, Асоба Бога, Крышна, валодае бясконцым мноствам энэргій (парасйа шактір вівідхаіва шруйате). Пра тое, як Ён праяўляе Свае разнастайныя энэргіі, таксама расказваецца ў «Бхагавад-гіце». Гэты праяўлены, ці матэрыяльны, сьвет, дзе мы знаходзімся, сам сабою таксама зьяўляецца поўным, бо, паводле філязофіі санкхйі, дваццаць чатыры пачаткі, якія часова праяўляюць матэрыяльны сусьвет, здольныя нарадзіць усё, што трэба для захаваньня і падтрыманьня існаваньня дадзенага сусьвету. Тут няма нічога лішняга, як няма і нястачы ў чымсьці. Праяўлены космас мае свой тэрмін існаваньня, які вызначаецца энэргіяй вышэйшага цэлага, і, калі ён міне, гэты тленны сьвет будзе разбураны ў адпаведнасьці з дасканалым плянам дасканалага цэлага. Маленькія поўныя часьцінкі поўнага цэлага, якімі зьяўляюцца жывыя істоты, валодаюць усім неабходным для таго, каб спасьцігнуць поўнае цэлае, а кожная няпоўнасьць ці недастатковасьць, якую яны адчуваюць, паходзіць зь няпоўнасьці іх ведаў пра поўнае цэлае. «Бхагавад-гіта» і ёсьць поўны выклад ведычнай мудрасьці.

Уся ведычная мудрасьць зьяўляецца поўнай і бязгрэшнай, і індусы прызнаюць гэта. Так, згодна смріті, то бок прадпісаньню Ведаў, той, хто крануўся экскрэмэнтаў жывёлы, павінен ачысьціцца, зрабіўшы абмываньне. Разам з тым Веды лічаць, што каровін гной ачышчае. Гэтыя сьцьверджаньні могуць здацца супярэчлівымі, аднак пасьлядоўнікі Ведаў безумоўна прымаюць іх, бо яны ўтрымліваюцца ў Ведах, і чалавек не памыліцца, прыняўшы іх на веру. Зараз навукоўцы даказалі, што каровін гной валодае ўсімі антысэптычнымі ўласьцівасьцямі. Тое ж адносіцца і да водаў Гангі. Такім чынам, Веды зьяўляюцца поўнымі і дасканалымі, бо стаяць вышэй за ўсе сумневы і хібы, а «Бхагавад-гіта» ёсьць квінтэсэнцыяй ведычнай мудрасьці.

Ведычнае веданьне не зьяўляецца вынікам навуковых дасьледаваньняў. Дасьледчая дзейнасьць заўсёды недасканалая, бо нашымі прыладамі ў гэтай дзейнасьці служаць недасканалыя пачуцьці. Каб знайсьці дасканалыя веды, трэба прыняць іх, як сказана ў «Бхагавад-гіце», праз парампару (ланцуг настаўнікаў і вучняў). Мы павінны атрымаць веды з сапраўднай крыніцы, ад настаўніка, які належыць да вучнёўскай пераемнасьці, ля вытокаў якой стаіць Сам Госпад. Выступаючы ў ролі вучня і атрымліваючы настаўленьні ад Госпада Шры Крышны, Aрджуна бесьпярэчна прымае ўсё, што Ён кажа. Ніхто ня мае права прымаць нейкую адну частку «Бхагавад-гіты» і адпрэчваць другую. Не. Мы павінны прыняць «Бхагавад-гіту», не даючы ёй сваіх уласных тлумачэньняў, не апускаючы таго, што нам непажадана, і адклаўшы ў бок уласныя жадункі. Да «Гіты» трэба падыходзіць як да самага дасканалага выкладу ведычнай мудрасьці. Ведычнае веданьне атрымана з трансцэндэнтных крыніцаў, і першым увасобіў яго у словы Сам Госпад. Словы, вымаўленыя Госпадам, называюць апаурушейа; гэта значыць, што яны адрозьніваюцца ад словаў звычайных людзей, якім уласьцівыя чатыры заганы. Людзі вымушаны рабіць памылкі, увесь час знаходзяцца ў ілюзіі, схільныя ашукваць іншых і абмежаваны сваімі недасканалымі пачуцьцямі. Гэтыя чатыры заганы пазбаўляюць чалавека магчымасьці быць крыніцай дасканалага і ўсёахопнага веданьня.

Крыніцай ведычнай мудрасьці былі не такія недасканалыя жывыя істоты. Спачатку яна была ўкладзена ў сэрца Брахмы, першага са створаных жывых істотаў. Брахма ў сваю чаргу перадаў гэтае веданьне сынам і вучням у тым выглядзе, у якім атрымаў яго ад Вярхоўнага Госпада. Госпад уседасканалы (пурнам), Ён не падуладны законам матэрыяльнай прыроды. Разумнаму чалавеку няцяжка зразумець, што Бог – адзіны, каму належыць усё ў сусьвеце. Ён жа – спрадвечны творца і стваральнік Брахмы. У адзінаццатай частцы «Бхагавад-гіты» Aрджуна называе Госпада прапітамаха. Брахму называюць пітамахай, дзедам, або прабацькам, а Госпад – гэта творца прабацькі сусьвету. Такім чынам, ніхто з нас не павінен лічыць сябе ўласьнікам чаго б там ні было. Трэба проста прымаць тое, што выдзелена нам Госпадам як наша доля, неабходная для жыцьця.

Можна прывесьці нямала прыкладаў таго, як трэба выкарыстоўваць тое, што выдзелена нам Госпадам. Пра гэта таксама расказваецца ў «Бхагавад-гіце». У самым пачатку Aрджуна вырашыў не ўдзельнічаць у бітве на Курукшэтры. Гэтае рашэньне ён прыняў самастойна. Aрджуна сказаў Госпаду, што ня зможа цешыцца царствам, атрыманым цаной сьмерці сваіх родных. Прымаючы такое рашэньне, Aрджуна дзейнічаў, грунтуючыся на целавых уяўленьнях пра жыцьцё, бо атаясамляў сябе зь целам, а сваіх братоў, пляменьнікаў, шваграў і г. д. лічыў сваімі роднымі, ці працягам уласнага цела. Абраўшы такі чын дзеяньняў, Aрджуна хацеў задаволіць патрэбы свайго цела. Госпад расказаў «Бхагавад-гіту» для таго, каб зьмяніць погляды Aрджуны. У выніку Aрджуна вырашыў удзельнічаць у бітве, падпарадкаваўшыся волі Госпада. Карішйе вачанам тава, – сказаў ён: «Я буду дзейнічаць згодна з Тваім словам».

Людзі, якія жывуць у гэтым сьвеце, народжаны не для таго, каб сварыцца адзін з адным, як каты з сабакамі. Трэба быць дастаткова разумнымі, каб зразумець важнасьць чалавечага жыцьця і перастаць жыць так, як жывуць жывёлы. Чалавек павінен усьвядоміць мэту свайго жыцьця: да гэтага нас заклікаюць усе ведычныя пісаньні, квінтэсэнцыяй якіх зьяўляецца «Бхагавад-гіта». Веды прызначаны для людзей, а не для жывёлаў. Жывёлы могуць забіваць іншых жывёлаў, не зьдзяйсьняючы пры гэтым граху, але, калі чалавек забівае жывёлаў дзеля задавальненьня свайго ненаеднага языка, на яго кладзецца адказнасьць за парушэньне законаў прыроды. У «Бхагавад-гіце» ясна сказана, што ёсьць тры віды дзейнасьці, зьвязаных з трыма гунамі матэрыяльнай прыроды, – дзейнасьць у гуне даброці, дзейнасьць у гуне жарсьці і дзейнасьць у гуне невуцтва. Aналягічным чынам, ёсьць тры віды ежы, якая знаходзіцца адпаведна ў гунах даброці, жарсьці і невуцтва. Пра ўсё гэта дэталёва расказана ў «Бхагавад-гіце», і калі мы належным чынам скарыстаемся яе настаўленьнямі, то зможам ачысьціцца і ўрэшце пакінуць межы матэрыяльнага сьвету (йад гатва на нівартанте тад дхама парамам мама).

Сьвет, які распасьціраецца за межамі матэрыяльнага неба, называюць санатана, вечным духоўным прыстанкам. Мы бачым, што ў матэрыяльным сьвеце няма нічога вечнага. Усё існае ў прызначаны тэрмін зьяўляецца на сьвет, расьце, існуе цягам пэўнага часу, вырабляе пабочныя прадукты, зьвядае і ўрэшце гіне. Такі закон матэрыяльнага сьвету, дзеяньне якога пашыраецца на ўсё: няхай гэта будзе наша цела, якісь плод ці штосьці іншае. Аднак за межамі гэтага тленнага сьвету знаходзіцца іншы сьвет, пра які расказваюць сьвятыя пісаньні. Гэты сьвет мае іншую прыроду і зьяўляецца санатанай, вечным. Джіву таксама называюць санатанай, вечнай. A ў адзінаццатай частцы «Бхагавад-гіты» санатанай называюць Госпада. Мы непасрэдна зьвязаны з Госпадам, і, паколькі ў якасным дачыненьні ўсе мы: духоўная абіцель (санатана-дхама), Вярхоўная Асоба (санатана) і жывыя істоты (таксама санатана) – неадрозьніваюцца адно ад аднаго, мэта «Бхагавад-гіты» ў тым, каб вярнуць нам нашу вечную дзейнасьць, ці санатана-дхарму. Цяпер усе мы займаемся рознымі відамі дзейнасьці, але гэта часовая і нячыстая дзейнасьць. Аднак, калі адмовіцца ад часовых заняткаў і прысьвяціць сябе дзейнасьці, якая прадпісана Вярхоўным Госпадам, нашае жыцьцё можна будзе назваць чыстым.

Вярхоўны Госпад, Яго духоўная абіцель і жывыя істоты адносяцца да катэгорыі санатаны, і, калі Вярхоўны Госпад і жывыя істоты маюць зносіны паміж сабой у вечнай абіцелі, – гэта вышэйшая дасканаласьць жыцьця. Госпад Крышна вельмі добры да ўсіх жывых істотаў, таму што ўсе яны Яго дзеці. У «Бхагавад-гіце» Ён кажа: сарва-йонішу... ахам біджа-прадах піта – «Я бацька ўсіх жывых істотаў». Вядома, у сьвеце вялікае мноства жывых істотаў, і ў кожнай – свая карма, аднак Госпад кажа, што Ён зьяўляецца бацькам усіх. Таму Госпад сыходзіць на зямлю, каб заклікаць да сябе ўсе палыя абумоўленыя душы і прывесьці іх у вечную духоўную абіцель, дзе вечныя жывыя істоты змогуць вярнуцца на сваё вечнае месца і вечна мець зносіны з Госпадам. Госпад або сыходзіць на зямлю Сам у розных увасабленьнях, або пасылае сюды Сваіх давераных слугаў, якія прыходзяць як Ягоныя сыны, спадарожнікі ці ачарйі, каб вызваліць абумоўленыя душы.

Такім чынам, паняцьце санатана-дхармы не адносіцца да нейкай рэлігійнай сэкты. Гэтым словам называюць вечную дзейнасьць вечных жывых істотаў у адносінах зь вечным Вярхоўным Госпадам. Санатана-дхармай, як ужо гаварылася, называюць вечныя абавязкі жывой істоты. Тлумачачы значэньне слова санатана, Шрыпада Рамануджачар'я казаў, што санатана – гэта «тое, што ня мае ні пачатку, ні канца». Таму калі мы кажам пра санатана-дхарму, то, абапіраючыся на аўтарытэт Шрыпады Рамануджачар'і, павінны выходзіць з таго, што ў яе няма ні пачатку, ні канца.

Значэньне слова «рэлігія» трохі адрозьніваецца ад паняцьця санатана-дхармы. Слова «рэлігія» нясе ў сабе ідэю веры, а веру, як вядома, можна зьмяніць. Нехта з нас сёньня можа верыць у адзін шлях, а заўтра перастаць верыць у яго і пачаць верыць у нешта іншае. Тым часам санатана-дхармай называюць дзейнасьць, якую немагчыма памяняць. Напрыклад, у вады нельга адняць тое, што яна вадкая, гэтак жа як цяпло нельга аддзяліць ад агню. Aналягічна гэтаму, у вечнай жывой істоты нельга адняць яе вечную дзейнасьць. Таму, кажучы пра санатана-дхарму, мы павінны, абапіраючыся на аўтарытэт Шрыпады Рамануджачар'і, выходзіць з таго, што ў яе няма ні пачатку, ні канца. Тое, што ня мае ні пачатку, ні канца, ня можа быць нечым сэктанцкім, бо яго немагчыма абмежаваць ніякімі рамкамі. Тыя, хто самі зьяўляюцца чальцамі нейкай сэкты, могуць памылкова лічыць санатана-дхарму сэктай, аднак, вывучыўшы гэтае пытаньне дастаткова глыбока і разгледзеўшы яго з пазыцый сучаснай навукі, мы ўбачым, што санатана-дхарма – гэта абавязак усіх людзей у сьвеце, а дакладней, усіх жывых істотаў у сусьвеце.

У кожнай веры, якая не адносіцца да катэгорыі санатаны, можна знайсьці пачатак у аналах сусьветнай гісторыі, тады як санатана-дхарма ня мае гістарычнага пачатку, бо вечна застаецца з жывой істотай. У аўтарытэтных шастрах гаворыцца, што жывая істота ніколі не нараджаецца і не памірае. Жывая істота вечная і неразбуральная, яна працягвае існаваць і пасьля згубы тленнага матэрыяльнага цела. Тлумачачы паняцьце санатана-дхармы, мы павінны паспрабаваць зразумець сэнс гэтага слова (часам перакладанага як «рэлігія»), грунтуючыся на значэньні яго санскрыцкага кораня. Дхарма – гэта якасьць, вечна ўласьцівая нейкаму аб'екту. Вядома, што цяпло і сьвятло зьяўляюцца атрыбутамі агню; агонь, пазбаўлены цяпла і сьвятла, – не агонь. Падобна гэтаму, мы павінны вызначыць істотную якасьць жывой істоты, неаддзельную ад яе. Гэтая якасьць павінна быць вечна ўласьцівай жывой істоце. Менавіта яна і зьяўляецца ейнай вечнай рэлігіяй.

Калі Санатана Госвамі спытаў Шры Чайтанью Махапрабху пра сварупу жывой істоты, Госпад адказаў, што сварупа, ці спрадвечнае становішча жывой істоты, – служэньне Вярхоўнай Асобе Бога. Прааналізаваўшы гэтае сьцьверджаньне Госпада Чайтаньі, мы ўбачым, што кожная жывая істота ўвесь час каму-небудзь служыць. Адна жывая істота заўсёды служыць іншай – па-рознаму, у розных якасьцях, атрымліваючы ад гэтага задавальненьне. Жывёлы служаць людзям, як слугі – гаспадарам, A служыць гаспадару Б, Б служыць гаспадару В, які, у сваю чаргу, служыць гаспадару Г, і гэтак далей. Мы бачым, як служаць адзін аднаму сябры, як маці служыць сыну, жонка – мужу, муж – жонцы і так без канца. Працягнуўшы гэта назіраньне, мы пераканаемся, што ўсе без вынятку жывыя істоты каму-небудзь служаць. Палітыкі выносяць на суд выбарцаў свае праграмы, імкнучыся пераканаць іх у сваёй здольнасьці служыць, а выбарцы аддаюць ім свае галасы ў надзеі на тое, што палітыкі будуць добра служыць грамадзтву. Прадаўнік служыць пакупніку, а працоўны – капіталісту. Капіталіст служыць сям'і, а сям'я служыць дзяржаве. Такім чынам, няма ніводнай жывой істоты, якая б не служыла іншым, і можна з упэўненасьцю зрабіць выснову, што служэньне зьяўляецца вечным атрыбутам і вечнай рэлігіяй усіх жывых істотаў.

Тым ня менш людзі заяўляюць пра сваю прыналежнасьць да той ці іншай веры, у залежнасьці ад часу, месца і абставінаў, і таму аб'яўляюць сябе індусамі, мусульманамі, хрысьціянамі, будыстамі ці чальцамі якой-небудзь іншай сэкты. Усе гэтыя назвы ня маюць дачыненьня да санатана-дхармы. Індус, зьмяніўшы веру, можа стаць мусульманінам, мусульманін – індусам, а хрысьціянін – кімсьці яшчэ. Але пры любых абставінах зьмена веры ніяк не адбіваецца на вечнай дзейнасьці жывой істоты ў служэньні іншым. Кім бы мы ні былі – індусамі, мусульманамі ці хрысьціянамі, – мы заўсёды каму-небудзь служым. Такім чынам, аб'яўляючы сябе прыхільнікам той ці іншай веры, чалавек кажа не пра санатана-дхарму. Санатана-дхармай кожнага зьяўляецца служэньне.

Насамрэч усе мы зьвязаны зь Вярхоўным Госпадам адносінамі служэньня. Вярхоўны Госпад – вышэйшы сярод тых, хто атрымлівае асалоду, а мы, жывыя істоты, – Яго слугі. Мы створаны для таго, каб дастаўляць Яму асалоду, і, калі мы ўдзельнічаем у вечных асалодах Госпада, мы самі атрымліваем сапраўднае шчасьце. Іншага спосабу стаць шчасьлівымі не існуе. Мы ня можам быць шчасьлівыя самі па сабе, таксама як ніводная частка нашага цела ня можа быць шчасьлівай, не супрацоўнічаючы са страўнікам. Жывая істота ня можа адчуваць шчасьце, калі не займаецца трансцэндэнтным любоўным служэньнем Вярхоўнаму Богу.

«Бхагавад-гіта» адпрэчвае ідэю пакланеньня розным напаўбагам і служэньня ім. У дваццатым вершы сёмай часткі «Бхагавад-гіты», у прыватнасьці, гаворыцца:

«Тыя ж, у каго матэрыяльныя жаданьні аднялі розум, прымаюць заступніцтва напаўбагоў і пакланяюцца ім, кіруючыся прадпісаньнямі, якія адпавядаюць прыродзе гэтых людзей». Тут ясна сказана, што людзьмі, якія, замест таго каб пакланяцца Вярхоўнаму Госпаду Крышне, зьвяртаюцца да напаўбагоў, рухае пажадлівасьць. Называючы Госпада Крышнам, мы ўжываем Яго імя ня ў нейкім сэктанцкім значэньні. Санскрыцкае слова крішна азначае «вышэйшую асалоду», і сьвятыя пісаньні пацьвярджаюць, што Вярхоўны Госпад зьяўляецца крыніцай, ці цэнтрам, усёй асалоды. Кожны з нас прагне асалодаў. Ананда-майо 'бхйасат (Веданта-сутра, 1.1.12). Жывыя істоты, падобна Госпаду, валодаюць поўнай сьвядомасьцю і імкнуцца да шчасьця. Госпад увесь час знаходзіцца ў асалодзе, і, калі жывыя істоты адновяць сваю сувязь з Госпадам, будуць супрацоўнічаць зь Ім і шукаць стасункаў зь Ім, яны таксама стануць шчасьлівымі.

Госпад прыходзіць у гэты тленны сьвет, каб зьявіць у Врындаване Свае споўненыя шчасьця і асалоды гульні. Калі Госпад Крышна жыў у Врындаване, Ягоныя гульні з хлопчыкамі-пастушкамі, Яго адносіны зь дзяўчынамі-пастушкамі, зь іншымі насельнікамі Врындавана і з каровамі былі прасякнуты асалодай. Для жыхароў Врындавана не існавала нічога, апроч Крышны. Госпад Крышна нават разупэўніў Свайго бацьку Махараджу Нанду ў неабходнасьці ўшаноўваць Індру, бо хацеў паказаць людзям, што ім няма патрэбы пакланяцца ніякім напаўбагам. Пакланяцца трэба толькі Вярхоўнаму Госпаду, бо канчатковай мэтай душы зьяўляецца вяртаньне ў Ягоную абіцель.

Абіцель Госпада Крышны апісана ў «Бхагавад-гіце» (15.6):

«Гэта Мая вышэйшая абіцель не асьвятляецца ні сонцам, ні месяцам, ні агнём, ні электрычнасьцю. Той, хто аднойчы дасягнуў яе, больш не вяртаецца ў матэрыяльны сьвет».

У гэтым вершы дадзена апісаньне вечнага неба. У нас існуе матэрыяльнае ўяўленьне пра неба, і яно асацыюецца ў нас з сонцам, месяцам, зоркамі і г. д. Аднак у дадзеным вершы Госпад кажа, што вечнае неба не азарае ні сонца, ні месяц, ні электрычнасьць, ні агонь, бо яно азорана зьзяньнем брахмаджйоті – промняў, што зыходзяць ад Самаго Вярхоўнага Госпада. Мы прыкладаем столькі намаганьняў, каб зразумець прыроду іншых плянэтаў, аднак зразумець, што ўяўляе сабою абіцель Госпада, зусім ня цяжка. Гэту абіцель называюць Галокай. У «Брахма-самхіце» (5.37) дадзена выдатнае апісаньне абіцелі Госпада: голока эва нівасатй акхілатма-бхутах. Бог вечна знаходзіцца ў Сваёй абіцелі на Галоцы, але нават тыя, хто знаходзіцца ў матэрыяльным сьвеце, могуць дасягнуць Яго. Менавіта дзеля гэтага Госпад сыходзіць да нас і паказвае Сваю сапраўдную форму (сад-чід-ананда-віграху). Калі Сам Госпад знаходзіцца перад намі ў Сваім сапраўдным абліччы, адпадае патрэба меркаваць, як Ён выглядае. Каб спыніць разнастайныя здагадкі, Ён сам прыходзіць у матэрыяльны сьвет і паказвае людзям Сваё праўдзівае аблічча Ш'ямасундары. На жаль, недалёкія людзі сьмяюцца зь Яго, таму што Ён прыходзіць на зямлю, як адзін з нас, і грае ролю чалавека. Аднак гэта яшчэ не нагода лічыць Госпада адным з нас. Госпад усёмагутны, таму Ён можа паўстаць перад намі ў Сваім сапраўдным абліччы і зьявіць Свае гульні, якія дасканалым чынам падобныя да гульняў, што праходзяць у Ягонай абіцелі.

У зіхатлівых абшарах духоўнага неба параць незьлічоныя духоўныя плянэты. Брахмаджйоті выходзіць ад вышэйшай абіцелі, Крышналокі, і ў ягоных промнях параць нематэрыяльныя плянэты ананда-майа, чін-майа. Госпад кажа: на тад бхасайате сурйо на шашанко на паваках / йад гатва на нівартанте тад дхама парамам мама. Таму, хто дасягнуў духоўнага неба, больш ня трэба вяртацца ў матэрыяльны сьвет. У матэрыяльным сьвеце, нават калі мы здолеем дасягнуць найвышэйшай плянэты сусьвету (Брахмалокі), ня кажучы ўжо пра Месяц, мы ўсюды ўбачым адны і тыя ж умовы жыцьця, а менавіта: народзіны, сьмерць, старасьць і хваробы. Гэтыя чатыры законы матэрыяльнага жыцьця дзейнічаюць на ўсіх без выключэньня плянэтах матэрыяльнага сусьвету (а-брахма бхуванал локах).

Жывыя істоты перасяляюцца з адной плянэты на іншую, аднак гэта ня значыць, што мы можам дасягнуць якой заўгодна плянэты з дапамогай мэханічных прыстасаваньняў. Каб трапіць на іншыя плянэты, трэба скарыстацца мэтадам, які апісаны ў «Бхагавад-гіце»: йанті дева-врата деван пітрін йанті пітрі-вратах. Для міжплянэтных падарожжаў не патрэбныя ніякія лятальныя апараты. «Бхагавад-гіта» тлумачыць: йанті дева-врата деван. Месяц, Сонца і вышэйшыя плянэты адносяць да Сваргалокі. Існуе тры клясы плянэтаў: вышэйшыя, сярэднія і ніжэйшыя. Зямля адносіцца да сярэдняй плянэтнай сыстэмы. «Бхагавад-гіта» тлумачыць, як дасягнуць плянэтаў вышэйшае сыстэмы (Дэвалокі) з дапамогай вельмі простага мэтаду: йанті дева-врата деван. Для гэтага дастаткова пакланяцца напаўбогу, які кіруе гэтай плянэтай; такім чынам можна трапіць на Месяц, Сонца ці любую іншую вышэйшую плянэту.

Аднак «Бхагавад-гіта» ня раіць нам імкнуцца да плянэтаў матэрыяльнага сьвету, бо нават калі мы ўзьнімемся на Брахмалоку, найвышэйшую з плянэтаў, пабудаваўшы для гэтага адмысловы лятальны апарат і правядучы ў лёце сорак тысяч гадоў (зрэшты, хто з нас пражыве столькі?), то і там мы сутыкнемся з тымі ж матэрыяльнымі праблемамі: народзінамі, сьмерцю, старасьцю і хваробамі. Але ў таго, хто трапіць на вышэйшую духоўную плянэту, Крышналоку, ці на любую іншую плянэту духоўнага сьвету, ніколі ня будзе падобных праблемаў. Сярод плянэтаў духоўнага сьвету ёсьць адна, якая называецца Галокай Врындаванай. Яна зьяўляецца найвышэйшай з усіх, гэта спрадвечная плянэта спрадвечнай Асобы Бога, Шры Крышны. Пра ўсё гэта расказваецца ў «Бхагавад-гіце», чытаючы якую мы даведваемся пра тое, як можна пакінуць матэрыяльны сьвет і знайсьці вечнае жыцьцё ў вечным духоўным сьвеце.

Пятнаццатая частка «Бхагавад-гіты» дае нам сапраўднае ўяўленьне пра матэрыяльны сьвет. Там, у прыватнасьці, гаворыцца:

Матэрыяльны сьвет апісаны тут у выглядзе дрэва, карані якога растуць уверх, а галіны – уніз. Кожны з нас бачыў такія дрэвы: стоячы на беразе ракі ці любога іншага вадаёма, можна ўбачыць, што ў дрэваў, якія адлюстроўваюцца ў вадзе, карані скіраваны ўверх, а галіны – уніз. Падобна гэтаму, матэрыяльны сьвет зьяўляецца адлюстраваньнем духоўнага. Матэрыяльны сьвет – гэта толькі цень рэальнасьці. Цень бясьцелавы і пазбаўлены сапраўднасьці, але па цені можна судзіць пра існаваньне рэальнасьці. У пустыні, як вядома, няма вады, аднак міражы сьведчаць пра тое, што вада недзе ёсьць. У матэрыяльным сьвеце няма вады, няма шчасьця, але рэальная вада сапраўднага шчасьця існуе ў духоўным сьвеце.

Госпад прапануе нам мэтад, з дапамогай якога можна дасягнуць духоўнага сьвету (Б.-г., 15.5):

Дасягнуць падам авйайам, вечнага царства, можа толькі той, хто стаў нірмана-моха. Што гэта значыць? Усе мы прывязаны да тытулаў і званьняў. Адзін хоча стаць «сэрам», другі – «лордам», а трэці – «прэзыдэнтам», «мільянэрам», «каралём» ці кім-небудзь яшчэ ў гэтым родзе. Прыхільнасьць да імёнаў і званьняў азначае, што мы прывязаны да цела, бо ўсе гэтыя пазначэньні адносяцца толькі да цела. Аднак мы не зьяўляемся матэрыяльным целам, і ўсьведамленьне гэтага факта – першы крок на шляху духоўнага самапазнаньня. Цяпер мы зьвязаны з трыма гунамі матэрыяльнай прыроды, але нам трэба адлучыць сябе ад іх, займаючыся адданым служэньнем Госпаду. Той, хто не прывязаўся да адданага служэньня Госпаду, ня зможа адмовіцца ад прыхільнасьці да гунаў матэрыяльнай прыроды. Усе нашы тытулы, званьні, імёны і прыхільнасьці – вынік уласьцівай нам пажадлівасьці і жаданьня панаваць над матэрыяльнай прыродай. Пакуль мы не пазбавімся жаданьня панаваць над матэрыяльнай прыродай, мы ня зможам вярнуцца ў царства Ўсявышняга, санатана-дхаму. Дасягнуць гэтага вечнага, неразбуральнага царства можа толькі той, хто ня ўведзены ў зман спакусамі ілюзорных матэрыяльных асалодаў і паглынуты служэньнем Вярхоўнаму Госпаду. Такі чалавек бязь цяжкасьцяў дасягне гэтай вышэйшай абіцелі.

У адным зь вершаў «Гіты» (8.21) гаворыцца:

Aвйакта значыць «непраяўлены». Нашаму позірку даступны нават ня ўвесь матэрыяльны сьвет. Нашы пачуцьці такія недасканалыя, што мы ня здольныя ўбачыць нават усе зоркі матэрыяльнага сусьвету. У Ведах ёсьць шмат зьвестак пра кожную з плянэтаў сусьвету, і мы можам верыць ці ня верыць гэтаму. У ведычных пісаньнях, перадусім у «Шрымад-Бхагаватам», апісаны ўсе самыя важныя плянэты матэрыяльнага сьвету, а таксама духоўны сьвет, які распасьціраецца за межамі матэрыяльнага і называецца авйактай, «нявыяўленым». Чалавек павінен імкнуцца дасягнуць гэтага духоўнага царства, бо той, хто трапляе туды, больш ніколі не вяртаецца ў матэрыяльны сьвет.

Слушна спытаць, якім чынам можна дасягнуць абіцелі Вярхоўнага Госпада? Адказ на гэтае пытаньне знаходзіцца ў восьмай частцы:

«Той, хто пад канец жыцьця, пакідаючы цела, памятае толькі пра Мяне, адразу атрымлівае Маю прыроду. У гэтым няма ніякіх сумневаў» (Б.-г., 8.5). Чалавек, які ў момант сьмерці думае пра Крышну, адпраўляецца да Крышны. Мы павінны захоўваць у памяці вобраз Крышны; той, хто, пакідаючы цела, думае пра вобраз Госпада, абавязкова вернецца ў духоўнае царства. Слова мад-бхавам адносіцца да духоўнай прыроды вярхоўнай жывой істоты. Яе прырода – сач-чід-ананда-віграха. Гэта значыць, што цела Госпада вечнае, споўненае веданьня і асалоды. Наша цяперашняе цела ніяк не назавеш сач-чід-анандай. Яно ня сат, а асат, то бок ня вечнае, а тленнае. Нашае цела не зьяўляецца чіт, споўненым веданьня; наадварот, яно загразла ў невуцтве. Мы нічога ня ведаем пра духоўнае царства і нават пра матэрыяльны сьвет ведаем далёка ня ўсё. Матэрыяльнае цела таксама нірананда: замест таго каб адчуваць асалоду, яно ўвесь час адчувае пакуты. Крыніцай усіх пакутаў жывой істоты зьяўляецца яе цела, але той, хто пакідае цела, думаючы пра Госпада Крышну, Вярхоўную Асобу Бога, адразу атрымлівае цела сач-чід-ананда.

Чалавек пакідае адно цела і атрымлівае іншае ў адпаведнасьці са строгімі законамі. Цела чалавека памірае пасьля таго, як робіцца ясна, якую форму цела ён атрымае ў наступным жыцьці. Гэтае рашэньне прымаюць вышэйшыя сілы, а ня сам чалавек. У залежнасьці ад таго, што мы рабілі ў гэтым жыцьці, мы або падымемся па эвалюцыйнай лесьвіцы, або апусьцімся. Нашае цяперашняе жыцьцё – падрыхтоўка да наступнага. І калі мы напрацягу гэтага жыцьця падрыхтуемся да таго, каб вярнуцца ў царства Бога, то, пакінуўшы матэрыяльнае цела, абавязкова атрымаем духоўнае цела, падобнае да цела Госпада.

Як ужо тлумачылася, ёсьць розныя тыпы людзей, якія займаюцца духоўнай практыкай: брахма-ваді, параматма-ваді і адданыя. Гаварылася таксама, што ў брахмаджйоті (духоўным небе) існуе незьлічонае мноства духоўных плянэтаў. Колькасьць гэтых плянэтаў значна перасягае колькасьць сусьветаў у матэрыяльным сьвеце. Матэрыяльны сьвет складае прыблізна адну чацьвёртую ўсяго стварэньня (экамшена стхіто джагат). У матэрыяльным сьвеце мільярды сусьветаў з трыльёнамі плянэтаў, сонцаў, зорак і месяцаў. Аднак матэрыяльны сьвет – толькі нязначная частка ўсяго стварэньня. Тры чвэрці стварэньня займае духоўнае неба. Той, хто хоча зьліцца з быцьцём Вярхоўнага Брахмана, трапляе ў брахмаджйоті Вярхоўнага Госпада. A адданыя, якія жадаюць цешыцца зносінамі з Госпадам, пераносяцца на незьлічоныя плянэты Вайкунтхі і атрымліваюць там магчымасьць мець зносіны з Госпадам у вобразе Яго поўнай экспансыі, чатырохрукага Нараяны, якога называюць рознымі імёнамі: Прадзьюмна, Aніруддха, Говінда і г. д. Такім чынам, пад канец жыцьця трансцэндэнталісты засяроджваюць свае думкі або на брахмаджйоті, або на Параматме, або на Вярхоўнай Асобе Бога, Шры Крышне. Усе яны дасягаюць духоўнага неба, аднак толькі адданы, які асабіста зьвязаны зь Вярхоўным Госпадам і служыць Яму, дасягае плянэтаў Вайкунтхі ці Галокі Врындаваны. Госпад дадае, што «ў гэтым няма ніякіх сумневаў». Мы павінны цьвёрда верыць у гэта. Ня трэба бяздумна адпрэчваць тое, што недаступна нашаму разуменьню. Ставіцца да словаў Госпада патрэбна так, як паставіўся да іх Aрджуна: «Я веру ўсяму, што Ты мне сказаў». Калі Сам Госпад кажа, што той, хто ў момант сьмерці думае пра Яго ў вобразе Брахмана, Параматмы ці Асобы Бога, абавязкова трапіць у духоўны сьвет, мы не павінны падвяргаць Яго словы сумневу. Усе Яго словы трэба прымаць зь верай.

«Бхагавад-гіта» (8.6) тлумачыць таксама агульны прынцып, на падставе якога жывая істота зможа ўвайсьці ў духоўнае царства, калі ў момант сьмерці будзе помніць пра Ўсявышняга:

«Пра які б стан быцьця ні помніў чалавек, пакідаючы цела, таго стану ён і дасягне ў наступным жыцьці». Перадусім трэба ўразумець, што матэрыяльная прырода зьяўляецца адной з энэргій Вярхоўнага Госпада. У «Вішну-пуране» (6.7.61) апісана ўся сукупнасьць энэргій Усявышняга:

Госпад валодае незьлічонымі разнастайнымі энэргіямі, недаступнымі нашаму разуменьню; аднак вялікія мудрацы, вызваленыя душы, вывучылі гэтыя энэргіі і падзялілі іх на тры катэгорыі. Усе энэргіі адносяцца да катэгорыі вішну-шакті, то бок зьяўляюцца рознымі энэргіямі Госпада Вішну. Першую энэргію называюць пара, трансцэндэнтнай. Жывыя істоты, як ужо было сказана, таксама адносяцца да вышэйшай энэргіі Госпада. Усе іншыя Яго энэргіі матэрыяльныя і адносяцца да гуны невуцтва. У момант сьмерці жывая істота можа або застацца ў сфэры дзеяньня ніжэйшай энэргіі матэрыяльнага сьвету, або перанесьціся ў духоўны сьвет. Таму ў «Бхагавад-гіце» (8.6) гаворыцца:

«Пра які б стан быцьця ні помніў чалавек, пакідаючы цела, таго стану ён і дасягне ў наступным жыцьці».

Мы прывыкаем думаць або пра матэрыяльную энэргію, або пра духоўную. Якім жа чынам можна перанесьці свае думкі з вобласьці матэрыяльнай энэргіі ў сфэру энэргіі духоўнай? У сьвеце існуе мноства твораў, якія напаўняюць нашыя думкі матэрыяльнай энэргіяй. Гэта газэты, часопісы, раманы, аповесьці і гэтак далей. Нашыя думкі, у дадзены момант паглынутыя падобнай літаратурай, павінны засяродзіцца на ведычных творах. Вось чаму вялікія мудрацы пакінулі нам мноства ведычных твораў, такіх як Пураны. Пураны – гэта гістарычныя хронікі, а ня плод чыесьціх фантазый. У «Чайтанья-чарытамрыце» (Мадх'я, 20.122) ёсьць верш:

Няпамятлівыя жывыя істоты, абумоўленыя душы, ня помняць пра свае адносіны зь Вярхоўным Госпадам, і ўсе іх думкі паглынуты матэрыяльнай дзейнасьцю. Каб скіраваць энэргію іх думкі да духоўнай рэальнасьці, Крышна-двайпаяна В'яса пакінуў пасьля сябе вялікую колькасьць ведычных твораў. Спачатку Ён падзяліў Веду на чатыры Веды, потым вытлумачыў іх у Пуранах, а для меней разумных людзей запісаў «Махабхарату». «Махабхарата» ўтрымлівае ў сабе «Бхагавад-гіту». Потым Ён абагульніў усю філязофію Ведаў у «Веданта-сутры» і, клапоцячыся пра будучыя пакаленьні, склаў уласны камэнтар да «Веданта-сутры», назваўшы яго «Шрымад-Бхагаватам». Мы павінны ўвесь час займаць свой вум чытаньнем гэтых ведычных твораў. Вумы матэрыялістаў увесь час паглынуты чытаньнем газэтаў, часопісаў і многіх іншых твораў на мірскія тэмы. Падобным чынам мы павінны чытаць творы, пакінутыя В'ясадэвам. Дзякуючы гэтаму мы зможам памятаць пра Вярхоўнага Госпада ў момант сьмерці. Гэта адзіны шлях, паказаны Самім Госпадам, які гарантуе вынік: «У гэтым ня можа быць ніякіх сумневаў».

«Таму, о Aрджуна, ты павінен заўсёды думаць пра Мяне ў вобразе Крышны і ў той жа час ваяваць, выконваючы свой абавязак. Прысьвячаючы Мне ўсе свае дзеяньні і трымаючы вум і розум засяроджанымі на Мне, ты абавязкова дасягнеш Маёй абіцелі» (Б.-г., 8.7).

Крышна ніколі ня раіў Aрджуне проста мэдытаваць на Яго і адмовіцца ад выкананьня свайго абавязку. Не. Госпад ніколі ня стане прапаноўваць нам штосьці невыканальнае. Чалавек, які жыве ў матэрыяльным сьвеце, павінен працаваць, каб падтрымліваць душу ў целе. Чалавечае грамадзтва падзяляецца на чатыры саслоўі (брахманаў, кшатрыяў, вайшйаў і шудраў) у залежнасьці ад роду дзейнасьці. Дзейнасьць брахманаў, ці інтэлектуалаў, адрозьніваецца ад дзейнасьці кшатрыяў (уладнікаў), пэўныя абавязкі ёсьць таксама ў клясы гандляроў і прадпрымальнікаў і ў клясы працоўных. Але кожны – няхай гэта будзе працоўны, гандляр, уладнік, селянін ці нават прадстаўнік вышэйшага саслоўя (пісьменьнік, навуковец ці тэоляг) – павінен працаваць, каб жыць. Таму Госпад кажа Aрджуне, што яму ня трэба адмаўляцца ад выкананьня сваіх абавязкаў. Аднак, выконваючы іх, ён павінен памятаць пра Крышну (мам анусмара). Калі чалавек, які змагаецца за існаваньне, не навучыцца памятаць пра Крышну, ён ня зможа ўспомніць пра Яго ў момант сьмерці. Пра тое ж самае папярэджвае нас і Госпад Чайтанья. Кіртанійах сада харіх, – кажа Ён. Мы павінны ўвесь час паўтараць сьвятыя імёны Госпада. Імёны Госпада і Сам Госпад неадрозьніваюцца адно ад аднаго. Таму, калі Госпад Крышна загадвае Aрджуне: «Памятай пра Мяне», а Госпад Чайтанья заклікае: «Увесь час паўтарайце імёны Госпада Крышны», Яны кажуць пра адно й тое ж. Паміж двума гэтымі навучаньнямі няма ніякай розьніцы, бо імя Крышны і Сам Крышна неадрозныя адно ад аднаго. На абсалютным узроўні не існуе розьніцы паміж прадметам і яго назвай. Таму мы павінны навучыцца заўсёды, круглыя суткі, памятаць пра Госпада, паўтараючы Ягоныя імёны і арганізаваўшы сваё жыцьцё і дзейнасьць такім чынам, каб увесь час помніць пра Яго.

Як гэта магчыма? Aчарйі прыводзяць наступны прыклад. Калі замужніца кахае іншага мужчыну ці жанаты мужчына – іншую жанчыну, іх прыхільнасьць звычайна вельмі моцная. Чалавек, які апынуўся ў падобнай сытуацыі, увесь час думае пра каханага ці каханку. Замужніца, думкі якой заняты ўмілаваным, нават займаючыся хатнімі справамі, увесь час думае пра сустрэчу зь ім. У рэчаіснасьці яна выконвае хатнюю працу нават больш старанна, чым звычайна, каб муж не здагадаўся пра яе прыхільнасьць. Гэтак і мы павінны ўвесь час помніць пра вярхоўнага ўмілаванага, Шры Крышну, і разам з тым сумленна выконваць свае абавязкі ў матэрыяльным жыцьці. Для гэтага трэба вельмі моцна любіць Госпада. Калі мы будзем адчуваць да Яго моцнае любоўнае пачуцьцё, то зможам выконваць ускладзеныя на нас абавязкі і адначасна думаць пра Яго. Аднак для гэтага трэба разьвіць у сабе любоў да Госпада. Так, Aрджуна ўвесь час думаў пра Крышну; ён быў сталым спадарожнікам Крышны і разам з тым заставаўся ваяром. Крышна ніколі не казаў, што Aрджуна павінен адмовіцца ад бітвы, пайсьці ў лес ці ў Гімалаі і займацца мэдытацыяй. Калі Госпад Крышна расказаў Aрджуне пра сыстэму йогі, Aрджуна адказаў, што гэта сыстэма не для яго.

«Aрджуна сказаў: О Мадхусудана, практыка йогі, якую Ты апісаў, здаецца мне непасільнай, бо вум мой занепакоены і няўстойлівы» (Б.-г., 6.33).

Аднак Госпад кажа:

«З усіх йогаў той, хто заўсёды пагружаны ў думкі пра Мяне, зьмешчаным у ягоным сэрцы, і, споўнены непахіснай веры, пакланяецца і служыць Мне зь любоўю, зьвязаны са Мной самымі цеснымі вязямі і дасягнуў вышэйшай ступені дасканаласьці. Такое Маё меркаваньне». (Б.-г., 6.47). Такім чынам, той, хто ўвесь час думае пра Вярхоўнага Госпада, зьяўляецца лепшым з йогаў, найвялікшым гйані і найвялікшым адданым адначасна. Усьлед за тым Госпад кажа Aрджуне, што, будучы кшатрыем, ён ня можа адмовіцца ад бітвы. Але калі, ваюючы, ён будзе помніць пра Крышну, то зможа ўспомніць пра Яго і ў момант сьмерці. Аднак для гэтага патрэбна непадзельна аддацца Крышне і прысьвяціць сябе трансцэндэнтнаму любоўнаму служэньню Яму.

Насамрэч мы дзейнічаем ня целам, а вумом і розумам. Таму, калі нашыя вум і розум увесь час будуць паглынуты думкамі пра Вярхоўнага Госпада, то і нашыя пачуцьці натуральным чынам будуць заняты служэньнем Яму. «Бхагавад-гіта» вучыць нас таму, як заняць свой вум і розум думкамі пра Госпада. Паглынутыя імі, мы зможам перанесьціся ў царства Бога. Калі вум чалавека заняты служэньнем Крышне, то ягоныя пачуцьці натуральным чынам таксама ўключаны ў служэньне Яму. Гэта сапраўднае мастацтва, і ў гэтым складаецца сакрэт «Бхагавад-гіты»: поўная пагружанасьць у думкі пра Шры Крышну.

Сучасныя людзі прыкладаюць столькі высілкаў, каб дабрацца да Месяца, але ня робяць практычна нічога для таго, каб дасягнуць духоўнай дасканаласьці. Той, у каго ёсьць у запасе пяцьдзясят гадоў жыцьця, павінен цягам гэтага кароткага прамежку часу імкнуцца помніць пра Вярхоўную Асобу Бога. У гэтым іста практыкі адданага служэньня:

Гэтыя дзевяць відаў дзейнасьці, самым лёгкім зь якіх зьяўляецца шраванам, слуханьне «Бхагавад-гіты» ў выкладзе чалавека, які спасьціг Бога, зьвернуць нашы думкі да Вярхоўнай Істоты. У выніку мы зможам помніць пра Вярхоўнага Госпада і, пакінуўшы сваё цяперашняе цела, атрымаем духоўнае цела, якое будзе ідэальна прыстасавана для зносінаў з Усявышнім.

Далей Госпад кажа:

«Той, хто ўвесь час памятае Мяне, Вярхоўную Асобу Бога, хто заўсёды засяроджана думае пра Мяне, не адхіляючыся ні на што іншае, без сумневу, прыйдзе да Мяне» (Б.-г., 8.8).

Гэты мэтад зусім не складаны, аднак навучыць яму можа толькі той, хто авалодаў ім. Тад-віджнанартхам са гурум эвабхігаччхет: трэба зьвярнуцца да чалавека, які ўжо ідзе гэтым шляхам. Наш вум увесь час носіцца паўсюль, але мы павінны навучыцца заўсёды трымаць яго засяроджаным на вобразе Вярхоўнага Госпада Шры Крышны ці на гуку Яго сьвятога імя. Вум па прыродзе сваёй занепакоены і няўстойлівы, але, пагружаны ў гукі імя Крышны, ён можа супакоіцца і засяродзіцца. Таму трэба мэдытаваць на парамам пурушам, Вярхоўную Асобу Бога, у духоўным царстве і такім чынам вярнуцца да Госпада. Шляхі і спосабы, якія дазваляюць дасягнуць вышэйшага ўзроўня самаўсьведамленьня, вышэйшае мэты, паказаны ў «Бхагавад-гіце», і брама ў царства гэтых ведаў адкрыта для ўсіх. Увайсьці туды можа кожны. Прадстаўнікі ўсіх без вынятку саслоўяў могуць наблізіцца да Госпада Крышны, думаючы пра Яго, бо слухаць і думаць пра Госпада пад сілу кожнаму.

Таму Госпад кажа (Б.-г., 9.32 – 33):

Тут Госпад кажа, што кожны чалавек, нават гандляр, палая жанчына, працоўны ці самы апошні зь людзей, можа дасягнуць Яго. Для гэтага ня трэба валодаць разьвітым інтэлектам: іста ў тым, што кожны, хто кіруецца прынцыпамі бхакті-йогі і прызнае Вярхоўнага Госпада суммум бонум (вышэйшая выгода. (лат.)), вышэйшай мэтай і прызначэньнем жыцьця, можа перанесьціся ў абіцель Госпада ў духоўным небе. Кіруючыся прынцыпамі, выкладзенымі ў «Бхагавад-гіце», чалавек зможа зрабіць сваё жыцьцё дасканалым і раз і назаўжды вырашыць усе праблемы матэрыяльнага жыцьця. У гэтым сэнс і іста навукі «Бхагавад-гіты».

Напрыканцы трэба адзначыць, што «Бхагавад-гіта» – гэта духоўны твор, чытаць які неабходна вельмі ўважліва. Гіта-шастрам ідам пунйам йах патхет прайатах пуман – той, хто належным чынам кіруецца настаўленьнямі «Бхагавад-гіты», зможа пазбавіцца ўсіх пакутаў і трывогаў жыцьця. Бхайа-шокаді-варджітах – ён пазбавіцца ўсіх страхаў, якія перасьледуюць яго ў гэтым жыцьці, і вішнох падам авапноті – у наступным жыцьці дасягне духоўнага сьвету (Гіта-махатм'я, 1).

Гэты шлях мае яшчэ адну перавагу:

«Калі чалавек чытае «Бхагавад-гіту» з усёй шчырасьцю і сур'ёзнасьцю, то з ласкі Госпада ён пазбавіцца ўсіх наступстваў сваіх мінулых грахоў» (Гіта-махатм'я, 2). У апошняй частцы «Бхагавад-гіты» (18.66) Госпад голасна абвяшчае:

«Пакінь разнастайныя рэлігіі і проста аддайся Мне. Я выратую цябе ад усіх наступстваў тваіх грахоў. Ня бойся нічога». Такім чынам, Госпад бярэ на Сябе клопат пра таго, хто аддаецца Яму, і вызваляе такога чалавека ад усіх наступстваў ягоных грахоў.

«Чалавек можа кожны дзень абмывацца вадой, каб змыць зь сябе бруд, але калі ён хаця б аднойчы зьдзейсьніць абмываньне ў водах «Бхагавад-гіты», якая падобная да сьвятых водаў Гангі, то ўвесь бруд матэрыяльнага жыцьця будзе змыты зь яго раз і назаўжды» (Гіта-махатм'я, 3).

Паколькі «Бхагавад-гіта» расказана Вярхоўнай Асобай Бога, няма ніякай патрэбы чытаць якія-небудзь іншыя творы ведычнай літаратуры. Дастаткова проста ўважліва і рэгулярна слухаць і чытаць «Бхагавад-гіту». У наш век людзі так загразьлі ў мірскіх справах, што ня ў стане прачытаць усе ведычныя пісаньні. Але ў гэтым і няма патрэбы. Цалкам дастаткова адной «Бхагавад-гіты», бо гэта кніга – квінтэсэнцыя ўсіх ведычных твораў, перадусім таму, што яе распавёў Сам Вярхоўны Госпад (Гіта-махатм'я, 4).

Гаворыцца таксама:

«Калі чалавек, які п'е ваду з Гангі, атрымлівае вызваленьне, то што казаць пра таго, хто п'е нэктар «Бхагавад-гіты»? У «Бхагавад-гіце» сабраны ўвесь нэктар «Махабхараты», і яна сышла з вуснаў Самаго Крышны, спрадвечнага Вішну» (Гіта-махатм'я, 5). «Бхагавад-гіта» выходзіць з вуснаў Вярхоўнай Асобы Бога, а Ганга, як вядома, бярэ пачатак ад лотасавых стопаў Вярхоўнага Госпада. Вядома, вусны Вярхоўнага Госпада неадрозьніваюцца ад Ягоных стопаў, аднак бесстароньні аналіз пакажа, што па сваім значэньні «Бхагавад-гіта» перасягае нават сьвятыя воды Гангі.

«Гэтая «Гітапанішад», «Бхагавад-гіта», якая зьмяшчае квінтэсэнцыю ўсіх Упанішадаў, падобна карове, якую доіць Госпад Крышна, услаўлены пастушок. Aрджуну ж параўноўваюць зь цялём. Вось чаму мудрацы і чыстыя адданыя Госпада павінны піць падобнае нэктару малако «Бхагавад-гіты» (Гіта-махатм'я, 6).

Экам шастрам девакі-путра-гітам: хай жа людзі зразумеюць, што ёсьць толькі адно пісаньне, агульнае для ўсіх – «Бхагавад-гіта». Эко дева девакі-путра эва: ёсьць толькі адзін Бог для ўсяго сьвету – Шры Крышна. Эко мантрас тасйа намані: ёсьць толькі адзін гімн, адна мантра, адна малітва – Яго сьвятое імя, Харэ Крышна, Харэ Крышна, Крышна Крышна, Харэ Харэ / Харэ Рама, Харэ Рама, Рама Рама, Харэ Харэ. Кармапй экам тасйа девасйа сева: і ёсьць толькі адна справа – служыць Вярхоўнай Асобе Бога.